Florante at Laura

Florante at Laura

The Project Gutenberg EBook of Florante at Laura, by Francisco Baltazar

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.net

Title: Florante at Laura

Author: Francisco Baltazar

Release Date: May 17, 2005 [EBook #15845]

Language: Tagalog

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK FLORANTE AT LAURA ***

Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG
Distributed Proofreaders. Special thanks to Matet Villanueva, Pilar
Somoza and Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section.

[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g. Mistakes in the original published work has been
retained in this edition.]

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit. Hinayaang manatili sa edisyong ito ang mga
pagkakamali sa orihinal na pagkakalimbag.]

FLORANTE

at

LAURA

May Paunang Salita at mga Paliwanag

ni

CARLOS RONQUILLO

Maynila
1921

PAUNANG SALITA

Nang kalahatian ng 1906, na lumabas sa larangan ng Panitikang Tagalog
ang mahalagang aklat ng _"Kun sino ang kumatha ng Florante"_, ni
G. Hermenegildo Cruz, ay sinasabing may mga 106,000 nang salin ng
"Florante at Laura" ang naipalilimbag ng iba't iba; at sapul noon
hangga ngayon ay marami na ring ta�n ang nagsipagdaan, at sa loob ng
panahong iyan--lalo na nga't kung aalagataing siyang panahon ng
kaunlaran ng Panitikang Tagalog at ng kasiglahan sa pagbabas� at ng
pag-uumalab na lalo ng pagmamahal sa ating walang kahambing na
Makatang Francisco Baltazar--ay walang alinlangang sa datihang bilang
ng 106,000 ay di na rin kakaunti at di na iilang libo ang naparagdag
pa.

At sa harap ng kasiglahang iyan ay mapaghahalatang nagkaroon din ng
ibayong sigla ang nagsisipagpalimbag. Isa't isa ay gumagawa ng
kanikanyang kaya, upang mapalitaw na kalugodlugod ang "Florante at
Laura". Ngunit sa likod ng kasiglahang iyan at kapuripuring
pagpupunyagi ay kasakitsakit sabihing wari'y naipagwawalang bahala
kung minsan ng ilan yaong tagubiling:

     "Di co hinihinging pacamahalin mo tauana,t, dustain ang abang
     tula co gauin ang ibigui,t, alpa,i, na sa iyo ay houag mo lamang
     baguhin ang verso".

Naipagwawalang bahala? Walang alinlangan. Pinatutunayan ng mga
pangyayari. Nguni't maaari namang paniwalaang hindi sa atas ng
masamang hangad na "paalatin ang matatamis na tula" kundi bagkus pa
ngang sa magandang nais, na lalo pang mapatamis. Lalong mapasarap.
Lalong mapabuti. Lalong maitumpak. Gayon man, at maging gaano man
kabanalang ganyang nais, ay di rin maipagkakailang tunay na
pagwawalang bahala sa tagubilin at tunay na ipinagkakamit ng malubhang
kasalanan ni Sigesmundong dinadaliri ng dakilang Makata.

Kailangan ngang kung ano ang akda ng dakilang Makata ay siyang
papanatilihing buhay magpakailan man, walang munti mang pagbabago, sa
maging labis man o kulang, kahi't mali mang nakikita. Ni isang titik,
ni isang kuwit--maliban na nga lamang kung hindi maiwasan dahil sa
makapangyarihang atas ng panibagong alituntunin sa pagsulat.

Sinasabing ni saan man ay wala na ngayong matatagpuang isa mang salin
ng "Floranteng" limbag noong buhay pa si Balagtas, at may paniwalang
ang iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera ay siyang matanda sa lahat nang
nakatago ngayon; nguni't sa kagandahang palad ay sumakamay namin ang
isang salin ng lumabas noong 1861, linimbag sa papel Tsina ng
"Imprenta de Ramirez y Giraudier", at sa kanyang takip na papel
katalan--takip na ilinagay lamang ng maingat na may-ari--ay nakatitik
ito: "Es propiedad de Don Jose Dioniso de Mendoza". Si Balagtas ay
namatay noong ika 20 ng Pebrero ng 1862, sa gulang na magpipitongpu't
apat na ta�n. Kaya, maliwanag, na buhay pa si Balagtas ng limbagin
nina Ramirez ang "Floranteng" sumakamay namin, at matanda pang di
hamak sa iniingatan ni Dr. Tavera, sapagka't ang kanya ay limbag
lamang noong 1870 ng "Imprenta de B. Gonzales Mora" sa Binundok. Siyam
na ta�n nga ang katandaan dito. At kung aalagataing buh�y pa nga si
Balagtas noong 1861 ay walang alinlangang dahil sa pagpipitagan man
lamang sa noon pa ma'y itinuturing nang "Hari ng mga Manunula", ang
sumakamay namin ay di pa "napanghihimasukan ng kamay ni Sigesmundo",

Ang saling iyan ay wala na sa amin, pagka't hindi amin. Naipagparanya
lamang sa amin--dahil sa paglabas noong 1906 ng "kun sino ang kumatha
ng Florante"--ng noo'y nag-aaral pa sa "Escuela de Derecho" at ngayo'y
abogado Alfonso Mendoza, masugid na demokrata; at sa likod ng ilang
buwang pag-iingat at pagsipi namin ay pinagpilitang bawiin ng
nagpahiram, dahil sa minamahal daw mabut� ng kanyang ama, palibhasa'y
sa mga nuno pa nila minana. Isinauli rin nga namin, sa likod ng kung
makailang pagwawalawalaan.

At kamakailang maitanong namin uli sa abogado Mendoza ay ganito ang
isinagot:

--Aywan bag� kung saan na naroon. Tila sira na ang mga unang mukha.

Kaya, nang paroonan ni Epifanio ay aywan kung nakuha niya o hindi....

Si G. Epifanio de los Santos--ang dalubhasang istoriograpo, ang guro,
ang akademiko, ang sumakastila ng "Florante"--ay siyang tinutukoy.
Kami ang sa kanya ay nakapagpahiwatig, upang mapawi ang maling
paniwala, na "wala na ngayong Floranteng limbag nang buh�y pa si
Baltazar." At dahil diyan ay walang salang nagdumaling paroon, upang
makuha--sa paano man--ang mahalagang hiyas ng Literaturang Tagalog na
pinakamamahal niya. Sakaling nakuha niya, kahi't na nga sira-sira, ay
dapat ipagpasalamat, sapagka't parang napalagay sa "kabang may pitong
susi"; nguni't kung hindi, at kung natuluyan na ngang nasira, ay tunay
na kahinahinayang.

Kahinahinayang! Tunay na kahinahinayang!...

Sakaling nasira na nga.

Nguni't gayon man ay may sukat na rin tayong dapat ikaaliw; ang siping
naingatan namin. Pagkakapag-ingat, na maituturing nating isa na ring
tunay na kapalaran, at siping walang munti mang pagbabago, palibhasa'y
pinag-ingatan naming ilagay pati ng kanyang maliliwanag na kamalian sa
limbagan at di dinagdagan, ni kinulangan, ng kahi't na ano.

At ang siping iyang sa huli'y linagyan namin ng mga paliwanag ay
siyang ngayo'y inihahandog namin sa tanang magiliwin at mapagmahal sa
walang kamatayang "Florante at Laura".

Maipaliliwanag naming buh�y pa ang dakilang Makata ay nasasaulo nang
mabuti ng kanyang mga anak ang "Florante at Laura". Paanong di
magkakagayon ay sa pati ng iba't iba pa niyang akda'y nasasaulo rin?
Ang "Florante" pa nga ba ang di mapapakintal sa kanilang ulo? At ang
"Floranteng" nalalaman nila at mapahangga ngayo'y sariwa pa sa isipan
ay isang saling ayon din sa kanilang ama ay siya niyang tunay na gawa.
Dito natin mapagkukuro kung bakit walang kamalian sa mga huling labas
ng "Florante", na di ang di mapupuna nila.

Kaya, nang ang ilang kabaguhang napuna namin, dahil sa masusing
pagsusumag sa "Kun sino ..." at sa siping nasa amin ay maipakitang
isaisa kay G. Victor Baltazar--anak na lalaki ng Makata at siyang
pinakamatanda sa tatlong nabubuhay pa hangga ngayon (Victor, Isabel at
Silveria), na laging nasa amin, tumitigil ng buwanan at lingguhan,
dahil sa kalimitan nilang magpagamot dito sa Maynila, gayon din ang
dalawang apong dalaga ni Balagtas, na sina Pepita at Vicenta[I.], anak
ng Victor[II.]--; ang mga kabaguhang nadaliri ay pinatunayang "iba nga
at di siyang nasa matandang nasasaulo nila". Nguni't, hindi naman
napagpakuan namin ng tingin ang lahat, kundi ang madla lamang lalong
mahalaga. Ni ang mga kamalian man ng pagkakalimbag sa siping nasa
aming kamay ay di rin napag-usapan.

At ang lahat nang kaibhang iyan at kamalian ay siyang naging sanhi ng
mga paliwanag namin sa dakong huli.

CARLOS RONQUILLO

Maynila, 10 Septiembre 1921.

[I.] Namatay noong ika 21 Sept. 1921.

[II.] Namatay noong ika 12 Dis. 1926.

-Alberta Balmaseda, asawa ni Victor, namatay noong Marso, 1921.

FLORANTE

at

LAURA

Sipi sa lumabas noong buh�y pa ang dakilang
Makatang may akda, na linimbag sa
"Imprenta de Ramirez y Giraudier"
noong 1861, at linagyan ng
Paunang Salita at ng mga
Paliwanag

ni

CARLOS RONQUILLO

Kaparis na kaparis ng ipinamana ng Makata
sa kanyang mga anak, na sariwang nakikintal
sa kanilang isip magpahangga
ngayon

MAYNILA
1921

Pinagdaanang Buhay

ni

FLORANTE at ni LAURA

sa

Cahariang Albania

Quinuha sa madlang "cuadro hist�rico" o pinturang
nag sasabi sa mga nangyayari[1] nang unang
panah�n sa Imperio nang Grecia, at tinula
nang isang matouain sa versong tag�log.

Reimpreso-Manila
Imprenta de Ramirez y Giraudier
1861

       *       *       *       *       *
Sa dakong huli ay may mga paliwanag na makikita, na aming ginawa,
bukod pa sa mga sariling paliwanag ni Baltazar sa kanyang akdang ito.
Lahat nang may bilang na ganito ay siyang amin, na pinagsunodsunod sa
dakong huli. At ang paliwanag sa bilang na ito (1) ay makikita sa
unahan ng lahat nang paliwanag namin.

CAY CELIA

  Cong pag saulang cong basahin sa isip[2]
ang nan~gacaraang arao n~g pag-ibig,
may mahahaguilap cayang natititic
liban na cay Celiang namugad sa dibdib?

  Yaong Celiang laguing pinan~gan~ganiban
baca macalimot sa pag-iibigan;
ang iquinalubog niyaring capalaran
sa lubhang malalim na caralitaan.

  Macaligtaang co cayang di basahin[3]
nagda�ng panah�n n~g suyuan namin?
caniyang pagsint�ng guinugol sa aquin
at pinuhunan cong pagod at hilahil?

  Lumipas ang arao na lubhang matamis
at ual�ng n�tira condi ang pag-ibig[4],
tapat na pag suyong lalagui sa dibdib
hanggang sa libin~gan bangcay co,i, maidlip.

  N~gayong namamanglao sa pan~gon~golila
ang guinagaua cong pag-alio sa dusa
nag daang panaho,i, inaala-ala,
sa iyong laraua,i, ninitang guinhaua.

  Sa larauang guhit n~g sa sintang _pincel_
cusang ilinimbag sa puso,t, panimdim,[5]
nag-�isang sanl�ng naiuan sa aquin
at di mananacao magpahangang libing[6].

  Ang caloloua co,i, cusang dumadalao
sa lansan~ga,t, n�yong iy�ng niyapacan
sa ilog Beata,t, Hilom na mababao
yaring aquing puso,i, laguing lumiligao.

  Di m�macailang mupo ang panimdin
sa puno n~g mangang n�raanan natin,
sa nagbiting bun~gang ibig mong pitas�n
ang ulilang sinta,i, aquing in�aliu.

  Ang catauhang co,i, cusang nagtatalic
sa buntong-hinin~ga nang icao,i, may saquit,
himutoc co niyao,i, inaaring Lan~git
Paraiso nam�n ang may tulong sil�d.

  Liniligauan co ang iyong larauan
sa Macating ilog, na quinalagui-an[7]
binabac�s co rin sa masay�ng doon~gan,
yapac n~g pa� mo sa bat�ng tuntun~gan.

  Nag babal�c mandi,t, parang hinahanp
dito ang panah�ng masay�ng lumipas
na cong maliligo,i, sa tubig �agap,
nang hindi abutin n~g tabsing sa dagat.

  Parang naririn~gig ang lagu� mong uica
"_tatlong arao na di nag tatanao tama_"
at sinasagot co ng sabing may tou�
_sa isa catauo,i, marami ang handa_.

  Ano pan~ga,t, ualang d� nasisiyasat,
ang pagiisipco sa touang cumupas
sa cagugunit�, luha,i, lalagasl�s
sabay ang taghoy cong "��, nasauing palad!"

  Nasaan si Celiang ligaya ng dibdib?
ang suyuan nami,i, baqu�t d� lumauig?
nahan ang panah�ng is� niyang titig
ang siyang b�hay co, caloloua,t, Lan~git?

  Baquit bag� niya�ng cami mag hiualay
ay d�pa naquitil yaring ab�ng b�hay?
con gunitain ca,i, aquing camatayan[8],
sa puso co Celia,i, dica mapaparam[9].

  Itong d� matiis na pagdaralit�
nang dahil sa iyo, � nalay�ng tou�,
ang siyang umacay na aco,i, tumul�
auitin ang b�hay nang isang na ab�.

  Celia,i, talast�s co,t, malabis na umid,
mangm�ng ang _Musa_ co,t, malumbay ang tinig
di quinabahag-y� cong hind� malait
palaring dinguin mo ng tainga,t, is�p.

  Ito,i, unang bucal nang bait cong cutad
na inihahand�g sa mahal mong yapac[10]
tangapin mo nau� cahit ualang las�p
nagb�hat sa puso nang lingc�d na tap�t.

  Cong casadlac�n man ng pula,t, pag ayop
tubo co,i, daquila sa puhunang pagod,
cong binabasa mo,i, is� mang himut�c
ay alalahanin yar�ng nag hahand�g.

  Masasay�ng _Ninfas_ sa laua nang Bay,
_Sirenas_, ang tinig ay cauili-uili
cay� n~gayo,i, siyang pinipintacasi
n~g lubh�ng mapanglao na Musa cong imbi.

  Ahon sa dalata,t, pangpang na nag liguid
tunuhan nang lira yaring ab�ng auit
na nag sasalit�ng b�hay ma,i, mapatid,
tap�t na pag sinta,i, han~gad na lumauig[11].

  Icao na bulaclac niyaring dili-dili,
Celiang saguisag mo,i, ang M. A. R.
sa Virgeng mag-In�,i, ipamintacasi
ang tap�t mong lingc�d na si F. B.

SA BABASA NITO

  Salamat sa iyo, � n�nasang �rog,
cong halagah�n mo it�ng aquing pagod,
ang tul� ma,i, buc�l nang bait na cap�s,
paquiquinaban~gan nang ibig tumar�c.

  Cong sa bigl�ng tin~gi,i, bub�t at masacl�p
palibhasa,i, hilao at mura ang bal�t
ngunit cung namnam�n ang sa lam�ng las�p
masasarap�n din ang babasang pant�s.

  Di co hinihin~ging pacamahal�n mo,
tauana,t, dusta�n ang ab�ng tul� co
gauin ang ibigui,t, alpa,i, na sa iy�
ay houag mo lamang baguhin ang _verso_.

  Cong sa pagbasa mo,i, may tulang malabo
bago mo hatulang catcatin at lic�[12]
pasuriin muna ang luasa,t, hul�[13]
at maquiquilalang malinao at uast�.

  Ang may tandang _letra_ alin mang talata
dimo mauatasa,t, malalim na uic�
ang mata,i, itin~gin sa dacong ibab�[14]
boong cahuluga,i, mapag uunau�.

  Hang�n dito ac� � n�nasang pant�s,[15]
sa cay Sigesmundo,i, houag ding m�tulad
sa gay�ng catamis uicang masasar�p
ay sa cababago nang tula,i, umalat.

(Sa cursiva o bastardilla)

PUN� NANG SALIT�

  Sa isang madil�m g�bat na mapanglao[A]
dauag na matinic, ay ual�ng pag-itan,
halos naghihirap ang cay Febong silang[B]
dumalao sa loob na lubhang masucal.

  Malalaquing cahoy ang inihahand�g
pauang dalamhati, cahapisa,t, lungc�t
huni pa n~g ibon, ay nacalulunos
sa lalong matimpi,t, nagsasay�ng loob.

  Tan�ng mga baguing, na namimilipit
sa sang� ng cahoy, ay bal�t n~g tinic
may bulo ang bun~ga,t, nagbibigay s�quit
sa cangino pa m�ng sumagi,t, m�lapit.

  Ang m~ga bulaclac n~g nag tayong cahoy
pinaca-pamuting nag ung�s sa dahon
pauang culay lucsa, at naquiqui ayon
sa nacaliliong masangsang na amoy.

  Caramiha,i, Cipr�s at Higuerang cut�d,[C]
na ang lilim niya�n ay nacasisind�c
ito,i, ualang bun~ga,t, daho,i, malalapad,
na nacadidil�m sa loob ng gubat.

  Ang m~ga hayop pang dito,i, gumagal�
caramiha,i, Sierpe,t, Baselisco,i, mad-la,
Hiena,t, Tigreng ganid nanag sisi sila,
ng b�hay n~g tauo,t, daigu�ng capoua.

  Ito,i, g�bat manding sa pinto,i, malapit
n~g Avernong[D] Reino ni Plutong masun~git[E]
ang nasasacupang lupa,i, dinidilig[16]
n~g ilog Cocitong camandag ang t�big.[F]

  Sa may guitn� nito mapanglao na gubat
may punong Higuerang daho,i, culay pup�s,
dito nagagapos ang cahabag habag
isang pinag usig n~g masamang palad.

  Bagong tauong basal, na ang anyo,t, tindig[17]
cahit natatal� camay, pa�,t, liig
cund� si Narciso,i,[G] tunay na Adonis[H]
muc-ha,i, sumisilang sa guitn� n~g s�quit.

  Maquinis ang bal�t at anaqui buroc
pilicmata,t, quilay mistulang balant�k
bagong sap�ng guinto ang c�lay n~g buh�c
sangc�p n~g cataua,i, pauang magca-ayos.

  Dan~gan doo,i, ualang Oreadang Ninfas,[I]
g�bat na Palacio n~g masidhing Harp�as,[J]
nangaaua disi,t, na acay lumiyag
sa himal�ng tipon n~g caricta,t, hirap.

  Ang ab�ng oyamin n~g d�lita,t, s�quit
ang dalauang mata,i, buc�l ang caparis,
sa l�hang nanat�c, at tinan~gis-tan~gis
ganito,i, damdamin n~g may auang dibdib.

  Mahiganting lan~git, ban~gis mo,i, nasaan?
n~gayo,i, naniniig sa pagc�-gulaylay
bago,i, ang bandil� n~g lalong casam-an[18]
sa Reinong Albania,i, iniuauagayuay?

  Sa loob at lab�s, n~g bayan cong sau�
caliluha,i, siyang nangyayaring har�
cagalin~ga,t, bait ay nalulugam�
inin�s sa hucay nang dusa,t, pighat�.

  Ang magandang asal ay ipinupuc�l
sa l�ot n~g dagat n~g cut-ya,t, lingatong
balang magagal�ng ay ibinaba�n
at inalilibing na ual�ng cabaong.

  N~guni, ay ang lilo,t, masasamang lo�b
sa trono n~g puri ay inalulucloc
at sa balang suc�b na may asal hayop
maban~gong _incienso_ ang isinusuob.

  Caliluha,t, sama ang �lo,i, nagtay�
at ang cabaita,i, quimi,t, nacayuc�,
santong catouira,i, lugam� at hap�,
ang l�ha na lamang ang pinatutul�.

  At ang balang bib�g na binubucal�n
nang sabing magal�ng at catutuhanan
ag�d binibi�c at sinisican~gan
nang c�liz n~g lalong dust�ng camatayan.

  �O tacs�l na pita sa yama,t, mata�s![19]
�o hangad sa puring hanging lumilipas!
icao ang dahilan n~g casam�ng lahat[20]
at niyaring nasapit na cahab�ghab�g.[21]

  Sa Corona dahil n~g haring Linceo
at sa cayamanan n~g Duqueng Am� co,
ang ipinangah�s n~g Conde Adolfo
sabugan n~g sama ang Albaniang[K] Reino.

  Ang lah�t nang it�, ma-auaing lan~git[22]
iy�ng tinutungh�,i, an�,t, natitiis?[23]
mula ca n~g boong catouira,t, bait
pinapayagan mong ilub�g n~g lup�t?

  Macapangyarihang c�nan mo,i, iquilos,
papamilansiqu�n ang c�liz n~g poot,
sa Reinong Albania,i, c�sang ibulusoc
ang iy�ng higant� sa masam�ng loob.

  Baquit calan~gita,i, bing� ca sa aquin
ang tapat cong luhog ay hindi mo ding�n?
d� yata,t, sa isang alipusta,t, il�ng
sampong tain~ga mo,i, ipinan~gun~gul�ng?

  Datapua,t, sino ang tatar�c caya
sa mah�l mong lihim Dios na daquil�?
ual�ng mangyayari sa bal�t n~g lup�
d� may cagalin~gang iy�ng ninan�s�.

  �Ay d� sa�n n~gay�n ac� man~gan~gapit!
�sa�n ipupuc�l ang tinangis-tangis
cong ayao na n~gayong din~giguin ng Lan~git[24]
ang sigao n~g aquing malumbay na voses![25]

  Cong siya mong ibig na aco,i, magdusa
Lan~git na mata�s aquing mababata
is�g� mo lamang sa p�so ni Laura
aco,i, minsan minsang mapag ala-ala.

  At dito sa laot n~g dusa,t, hinagpis,
malauac na luhang aquing tinatauid
gunit� ni Laura sa naab�ng ibig
siya co na lamang ligaya sa dibdib.

  Munting gunam-gunam n~g sint� co,t, muty�
n~g dahil sa aqui,i, daquil� cong tou�,
higu�t na malaqu�ng h�rap at dalita
parusa ng t�uong lilo,t, ualang aua.

  Sa pagka gapus co,i, cong guni-gunih�n
malamig nang bangcay acong nahihimb�ng[26]
at tinatan~gisan nang sula co,t, guiliu,
ang pagca-b�hay co,i, ualang hang� mandin.

  Cong apuhapin co sa sariling isip
ang suy�an namin nang pili cong ibig,
ang pag luh� niy� cong aco,i, may hapis
naguiguing ligaya yaring madl�ng s�quit.

  �Ngun� sa ab� co! �sauing capalaran!
an�pang halag� nang gay�ng suy�an
cun ang sin-ibig co,i, sa catahimican
ay humihilig na sa ib�ng candun~gan?

  Sa sinapupunan nang Conde Adolfo
aquing natatan�o si Laurang sint� co,
camataya,i, nahan ang dating ban~gis mo?
nang d�co damdam�n ang hirap na it�.

  Dito hinimat�y sa pag hihinagp�s
sum�c� ang p�s� sa dah�s nang s�quit,
ulo,i, nalun~gay-n~gay, l�h�,i, bumalisb�s,
quinagagapusang cahoy ay nadil�g.

  Mag mul� sa yapac hangang sa ulun�n
nalimb�g ang ban~g�s nang capighat�an,
at ang panibugho,i, gumamit nang asal
nang lalong marah�s lilong camatayan.

  Ang cahima,t, sinong hind� maramdamin
cong ito,i, maquita,i, mag mamahab�guin,
matipid na l�h� ay pa-aagusin
ang nagparusa ma,i, pilit hahapisin.

  S�cat na ang tingn�n ang lugaming anyo
nitong sa d�lita,i, hindi macaquib�
aacaing bigl�ng umiy�c ang p�s�
cong ual� nang l�hang sa mata,i, it�l�.

  Ga-ano ang �uang bubugs� sa dibdib
nang may caramdamang ma any�ng tumitig
cun ang panambita,t, daing ay marin~gig
nang mahimasmasan ang tipon nang s�quit?

  Halos boong g�bat ay na sa sab�gan
nang ina-ing-aing na lubh�ng malumb�y[27]
na inu-ulit pa at isinisigao
sag�t sa malay� niya�ng alin~gao-n~gao,

  �Ay Laurang poo,i,! baquit isin�y�
sa iba ang sintang sa aqui pan~gac�
at pinag liluhan ang tapat na p�s�
pinang-gugulan mo nang l�hang tumul�?

  D� sinumpa-�n mo sa har�p nang lan~git
na d� maglililo sa aquing pagibig?
ipinabigay co nam�n yaring dibdib[28]
uala sa gunit� it�ng masasapit.

  Catiual� aco,t, ang iy�ng carict�n
capilas nang Lan~git anaqui matibay,
tap�t ang p�s� mo,t, d� nagunamgunam
na ang pag lililo,i, na sa cagandahan.

  Hind� co acalang iy�ng sa-sayan~gin
maraming l�h� mong guinugol sa aquin
taguring madal�s na ac� ang guiliu,
muc-h� co ang lunas sa madl�ng hilahil.

  Di cong ac� Poo,i, utusang mang-g�bat
nang Hari mong Am� sa al�n man Ciudad
cong guinagau� mo ang aquing saguisag
dalau� mong mat�,i, nanalong nang perlas?

  Ang aquing plumage cung itinatal�
nang parang corales na iy�ng dalir�
bunt�ng hihin~g� mo,i, naquiqui-ugal�
sa quilos nang guint�ng ipinananah�.

  Macailan Laurang sa aqui,i, iabot,
bas� pa nang l�h� bandang isusuut,
ibinibigay mo ay nag hihimut�c
tacot masugatan sa paquiquihamoc.

  Baluti,t, coleto,i, d� mo papayagan
madampi,t, malapat sa aquing catao-an
cund� tingnan muna,t, bac� may calauang
ay nan~gan~ganib cang damit co,i, marumh�n.

  Sinisiyasat mo ang tibay, at quint�b
na cong sayaran man nang tag�,i, dumul�s
at cong malay� mang iy�ng minamalas
sa guitn� nang hokbo,i, makilalang ag�d.

  Pahihiasan mo ang aquing turbante
nang perlas topasio,t, maningn�ng na rub�,
buc�d ang magalao na bat�ng diamante
p�n� nang n~galan mong isang letrang L.

  Hangang aco,i, uala,t, naquiquipag-h�moc
nang aapuhap ca nang pang aliu loob;
manalo man aco,i, cun bagong nanasoc
naquiquita mo na,i, may dal� pang t�cot.

  Boong pan~ganib mo,i, bac� nagca sugat
di maniniual� cundi masiasat
at cung magcagurl�s nang munt� sa bal�t
hinuhugasan mo nang l�hang nanat�c.

  Cung aco,i, mayroong cahapisang munt�
tatanun~gin mon� cun an� ang sanh�,
hangang di malining ay idinaramp�
sa mga muc-ha co, ang rube mong l�b�.

  Hind� ca tutugot cund� matalast�s,
cacapitan monang mag bigla nang l�nas,
dadalhin sa jardi,t, doon ihahanap,
nang ica-aaliu, sa mga bulacl�c.

  Iyong pipitas�n ang lalong mariqu�t
dini sa li-ig co,i, c�sang isasabit
tuhog na bulaclac sady�ng saglit-saglit,
pag-uupand�n mong lumbay co,i, mapacn�t.

  At cun ang hapis co,i, hind� masauat�
sa pilic-mat� mo,i, dad�loy ang l�h�
na pasa�n n~gay�n ang gay�ng arug�
sa dal� cong s�quit ay di i-apul�?

  Halina Laura,t, aquing cailangan
n~gayon, ang lin~gap mo nang naunang arao,
n~gay�n hinihin~g� ang iyong pag-damay;
ang ab�ng sint� mo,i, na sa camatayan.

  At n~gay�ng malaqui ang aquing d�lit�,
ay d� humahanap nang maraming l�h�,
sucat ang capat�c na maca-apul�
cun sa may pag sintang p�s� mo,i, mag mul�.

  Catao-ang co,i, n~gay�n siyasatin, ibig,
tign� ang s�gat cong d� gau� nang c�liz
hugasan ang dug�ng nan�long sa guitgu�t
nang camay co, paa,t, natataling li-ig.

  Halina, irog co,t, ang dam�t co,i, tingn�n,
ang hind� mo ibig dampioh�ng calauang
calagu�n ang lubid, at iyong bihisan,
matinding disa co,i, nang guma�n-ga�n.

  Ang m~ga mat� mo,i, cun iy�ng ititig
dini sa any� cong sadlacan nang s�quit
upanding mapiguil ang tac�ng mabil�s
niyaring ab�ng b�hay sa icapapat�d.

  Uala na Laura,t, icao nan~ga lamang
ang macalulunas niyaring cahirapan;
damh�n nang camay mo ang aquing catauan,
at bangcay man aco,i, mul�ng mab�buhay!

  N~gun� �sa ab�co!  �ay sa laquing hirap!
ual� na si Laura,i, laquing tinatauag!
napalayo-layo,t, di na lumiliyag,
ipinag c�nol� ang sint� cong tap�t.

  Sa ibang candun~ga,i, ipinagbiyay�
ang p�song aquin na, at aco,i, dinay�
bo�ng pag-ibig co,i, ipinan~ganyaya
linimot ang sint�,t, sinayang ang luh�.

  Alin pa ang hirap na d� na sa aquin?
may camatayan pang d�co dadamdam�n?
ulila sa Am�,t, sa In�ng nag-angquin,
ualang kaibiga,t, linimot ng guiliu.

  Dusa sa puri cong c�sang siniphay�,
palasong may lasong natiric sa p�s�;
hab�g sa Am� co,i, t�nod na tumimo;
aco,i, sinusunog niyaring panibugh�.

  Ito,i, siyang una sa lahat n~g hirap,
pag day� ni Laura ang cumacamand�g
dini sa b�hay co,i, siyang magsa-sadlac
sa lingin~gang la-�n ng masam�ng palad.

  O conde Adolfo,i, ilinapat mo man
sa aquin ang hirap n~g sangsinucuban,
ang caban~gisan mo,i, ipinasalamatan,
ang p�s� ni Laura,i, cong hind� inagao.

  Dito nag-himut�c ng casindac-sind�c
na umaalin~gao-n~gao sa loob n~g g�bat
tinangay ang diua,t, caramdamang hauac
n~g bunt�ng hinin~ga,t, l�hang lumagasl�s.

  Sa p�no n~g cahoy ay napa-yucayoc,
ang li-ig ay supil n~g l�bid na gapos,
bangcay na mistula,t, ang culay na buroc
n~g caniyang muc-ha,i, naguing puting lub�s.

  Nagcata�n siy�ng pagdat�ng sa g�bat
n~g isang guerrerong bayani ang ticas,
putong na turbante, ay calin~gas-lin~gas,
pananamit moro sa Persiang Ciudad[L]

  Piniguil ang lacad, at nagtanao-tano,
anaqui ninita ng pag-pahingah�n
di caquinsa-guinsa,i, ipinagtapunan
ang pica,t, adarga,t, nagda�p ng camay.

  Sac� tumin~gal�,t, mata,i, itiniric
sa bub�ng ng cahoy na taquip sa Lan~git,
est�tua manding nacatayo,t, um�d,
ang bunt�ng hinin~g� niya,i, ualang patid.

  Nang magdamdam n~gauit sa pagay�ng any�,
sa pun� n~g isang cahoy ay umup�
nag-uicang "_� palad_" sabay ang pagtul�,
sa mat�, ng l�hang anaqui,i, palas�.

  Olo,i, ipinatong sa caliuang camay
at sac� tinutop, ang no�, ng canan,
anaqui mayroong guinugunam-gunam
isang mahalagang nalimutang bagay.

  Malao,i, humilig nag ualang bahal�
dirin cumacati ang batis ng l�ha,
sa madl�ng himutoc, ay casalamuh�
ang uicang "_Flerida,i, tapus na ang tou�_".

  Sa balang sandal� ay sinasabugan
ya�ng bo�ng g�bat n~g maraming �_ay_!
naquiquituno sa huning mapanglao
n~g pang-gabing ibon do�,i, nagtatah�n.[M]

  Mapamaya-maya,i, nag ban~gong nagulat,
tinangn�n ang pica,t, sampo n~g calasag
nalimbag sa muc-h� ang ban~g�s n~g Furias[N]
"_d� co itutulot_" ang ipinahay�g.

  "At cung cay Flerida,i, ib� ang umagao
at d� ang am� cong dapat na igalang,
hind� co masabi cun ang picang tan~gan
bubug� n~g libo,t, lacs�ng camatayan.

  Bababa si Marte mul� sa ita�s[O]
sa ca-ilalima,i, �ahon nang Parcas,[P]
boong galit nila, ay ibubulal�s
yayacaguin niyaring cam�y cong marah�s.

  Sa cuc� nang lilo,i aquing �agauin
ang cabiy�c niyaring calolouang angqu�n,
liban na cay Am�, ang sino ma,t, alin
ay d� igagalang nang tangang patal�m.

  �O pag sintang labis nang capangyarihan
sampong mag aam�,i, iyong nasasaclao!
pag icao ang nasoc sa p�s� ninoman
hahamaquing lahat masun�d ca lamang!

  At yuyuracan na ang lalong daquil�
bait, catouira,i, ipan~gan~ganyaya
boong catungcula,i, uaualing bahal�
sampo nang hinin~ga,i, ipauubay�.

  Itong quinaratn�n nang palad cong linsil
salam�ng malinao na sucat mahal�n
nang macatatat�p, nang hind� sapitin
ang cahirapan cong di macayang bath�n.

  Sa mauica it� l�h�,i, pina-agos,
pica,i, isinacsac, sac� nag himut�c,
nagcata�n naim�ng parang isinag�t,
ang bunt�ng hinin~g�, niya�ng nagagapus.

  Guerrero,i, namangh� nang ito,i, marin~gig,
pinabaling-baling sa g�bat ang titig,
nang ualang maquita,i, hinintay umulit,
d� nam�n nala,i, nag bagong humib�c.

  Ang bayaning moro,i, lal� nang nama�ng
"sinong nananagh�y sa ganit�ng il�ng?"
lumapit sa dacong pinan~gagalingan
nang bunt�ng hinin~ga,t, pinaquimatyag�n.

  Inabutan niya,i, ang ganit�ng hibic
�ay mapagcandiling Am�ng ini-ibig!
�baquit ang b�hay mo,i, na unang napatid,
aco,i, inolila sa guitn� nang s�quit?

  Cong sa gunit� co,i, pagcuru-curuin
ang pagcahulog mo sa camay nang tacs�l,
parang naquiquita ang iy�ng narat�ng
parusang marah�s na calaguim-laguim.

  At alin ang hirap na d� icacapit
sa iy� nang Duque Adolfong malupit[29]
icao ang salam�n sa Reino nang bait
pagbubuntuhang ca nang malaquing g�lit.

  Catao-an mo Amai,i, parang namamalas
n~gay�n nang buns� mong iugami sa hirap
pinipisang-pisang at iniuaualat
nang pau� ring lilong verdugo nang suc�b.

  Ang nagcahiualay na lam�n mo,t, but�,
camay at catao-�ng n�lay� sa �lo,
ipinag-haguisan niya�ng mga lilo
at ualang maauang maglibing na tauo.

  Sampo nang linc�d mo,t, m~ga cai-bigan
cong campi sa lilo,i, iyo nang ca-auay,
ang d� nagsi-ayo,i, natatacot naman
bangcay mo,i, iba�,t, mapaparusahan.

  Hangan dito ama,i, aquing naririn~gig,
nang ang iy�ng �lo,i, tap�t sa caliz
ang panambitan mo,t, dalan~gin sa Lan~git
na aco,i, maligt�s sa cuc�ng malup�t.

  Ninan�s� mo pang ac�,i, matabunan
n~g bangcay sa guitn� n~g pagpapatayan,
nang houag mah�log sa panirang camay
ng Conde Adolfong higuit sa halimao.

  Pananalan~gin mo,i, d� pa nagagan�p
sa li-ig mo,i, bigl�ng nahulog ang tab�c
naan�o sa bibig mong hul�ng pan~gun~gusap,
ang "_adios bunso,t,_" b�hay mo,i, lumipas.

  �Ay amang am� co! cong magunam-gunam
madl� mong pag irog at pagpapalayao
ipinapalaso n~g capighatian
luh� niyaring p�s�ng sa mata,i, nunuc�l.

  Ual�ng icalau�ng am� ca sa lup�
sa an�c na cand�ng ng pag-aarug�
ang munting h�pis cong sumungao sa muc-h�,
sa hab�g mo,i, agad nan�long ang l�h�.

  Ang lahat ng toua,i, natapos sa aquin,
samp� niyaring b�hay ay naguing hilahil,
am� co,i, hind� na malaong hihint�n
aco,i, sa payapang baya,i, yayacapin.

  Sandaling tumiguil it�ng nananangis,
binig-y�ng panah�n l�ha,i, tumaguist�s
niya�ng na aauang morong naquiquinyig,
sa hab�g ay halos mag put�c ang d�bdib.

  Tinut�p ang p�s� at saca nag say-say
'cailan a iya l�ha co,i, bubuc�l
n~g hab�g cay am� at panghihinayang
para ng panagh�y ng nananambitan?[30]

  Sa sint�ng inagao ang itinatan~gis,
dahil�n n~g aquing l�hang nagbabatis
ya�,i, nananagh�y dahil sa pag-ibig
sa amang namat�y na mapagtang-quilic.

  Cun ang ualang patid na ibinabah�.
n~g m~ga mata ko,i, sa hinayang mul�
sa m~ga palayao ni am�,t, arug�
malaqu�ng p�lad co,t, matam�s na luh�.

  N~guni,t, ang nanah�ng maralitang t�big
sa muc-h�,t, dibdib cong laguing dumidilig
cay am� n~ga galing dapoua,t, sa ban~g�s
hind� sa anduca, at pagtatang-quilic.

  Ang matatauag cong palayo sa aquin
n~g am� co,i, t�ng ac�,i, pagliluhin,
agauan n~g sint�,t, panasa-nasaing
lumub�g sa dusa,t, b�hay co,i, maquitil.

  �May para cong an�c na napanganyay�
ang layao sa am�,i, dusa,t, pauang l�h�
hindi nacalas�p kahit munting tou�
sa masintang in�ng pagdaca,i, naual�!

  Napahint� rito,t, narin~gig na mul�
ang pananambitan niya�ng natatal�,
na ang uica,i, "Laurang aliu niyaring budh�[31]
pa-alam ang ab�ng cand�ng n~g paghati.

  Lumagu� ca naua sa caligayahan
sa har�p n~g d�mo esposong catip�n,
at houag mong datn�n yaring quinaratn�n
n~g casign linimot, at pinagliluhan.

  Cong nagban~gis cama,t, nagsuc�b sa aquin,
mahal ca rin lubha dini sa panimd�m,
at cong mangyayari hang�ng sa malib�ng
ang m~ga but� co quita,i, sisintah�n.

  D�pa natatapos it�ng pan~gun~gusap
may dalauang Le�ng han~g�s ng paglacad,
siya,i, tinuton~go,t, pagsil-in ang han~gad;
n~guni,t, nan~ga tiguil pag dat�ng sa har�p.

  Nan~ga-au� mandi,t, naual�n n~g ban~gis
sa ab�ng sisil-ing larauan ng s�quit,
nan~ga-catingala,t, parang naquinyig[32]
sa d� lumilicat na tin~gistan~gis.

  �An�ng loob cay� nit�ng nagagapus,
n~gay�ng na sa har�p ang dalau�ng hay�p,
na ang balang n~gip�,t, cuc�,i, naghahand�g
isang camatayang caquila-quilabot!

  D� co na masabi,t, l�h� co,i, nanat�c,
na-uumid yaring dilang nan~gun~gusap,
pus� co,i, nanglalambot sa malaquing hab�g
sa ca-aua-auang quinucob ng hirap.

  �Sinong d� mahapis na may caramdaman
sa lagay ng gap�s na calumbay-lumbay,[33]
lipus n~g pighati sac� tinutungh�n,
sa lam�n at but� niya, ang hihim�y!

  Catiual� na n~g� it�ng tiguib s�quit
na ang b�hay niya,i, tungt�ng na sa guhit,
linagn�t ang pus�,t, nasir� ang voses,
d�na mauatasan halos it�ng hibic.

  "Paalam Albaniang pinamamayanan
n~g casama,t, lupit, han~gis caliluhan,
ac�ng tangulan mo,i, cusa mang pinatay,
sa iy�,i, malaqu� ang panghihinayang.

  Sa loob mo naua,i, houag mamilantic
ang panirang tal�m n~g catalong caliz;
magc� espada cang para ng binitbit
niyaring quinuta mong canang matang-quilic.

  Quinasuclam�n mo ang ipinan~gac�
sa iy�,i, gugulin niniyac cong dug�
at inibig mopang hayop ang mag bub�,
sa cong itang�l ca,i, maubos tum�lo.

  Pagcabat� cona,i, ual�ng inadhic�
cund� pag-lilincod sa iy�,t, calin~g�
�d� maca-il�ng cang babaling masir�
ang mga cam�y co,i, siyang tumimau�?

  Dust�ng camatayan ang bihis mong bayad;
dapoua,t, sa iyo,i, mag papasalamat,
cong pacamahali,t, houag ipahamac
ang tinatan~gisang guiliu na nagsuc�b.

  Ya�ng aquing Laurang hindi mapapacn�t
n~g camatayan man sa tap�t cong dibdib;
�ipa-alam bayan co, pa-alam na ibig,
magdarayang sintang di manao sa �sip!

  Bayang ual�ng loob, sint�ng alibugh�,
Adolfong malapit, Laurang magdaray�,
magdiuang na n~gayo,t, manulos sa tou�,
at masusunod na sa aquin ang n�s�.

  Na sa harap co na ang lalong maraual,
mabin~g�s na lubh�ng lahing camatayan
malulubos nan~ga ang iny�ng casam�n,
gayon din ang aquing aalipusta�n.

  �Sa ab�ng-ab� co!  diat� � Laura
mamamat�y aco,i, hind� mo na sint�!
it� ang mapait sa lahat nang dusa,
�Sa quin ay sino ang mag-aala-ala!

  Diyata,t, ang aquing pagca-pangany�ya
d� mo tatapunang ng camunting l�h�,
cong yaring b�hay co,i, mahimb�ng sa ual�
d� babahaguinan n~g munting gunit�!

  Guni-guning it�,i, lubh�ng macamand�g
�gos na l�h� co,t, p�s� co,i, ma-agn�s,
t�l� caloloua,t, sa mata,i, pumul�s,
cay�aquing dugo,i, mag-unahang mat�c.

  Nang matumbasan co ang l�h�, ang s�quit[34]
nit�ng pagcalimot n~g tunay cong ibig;
houag yaring buh�y ang siyang itan~gis
cund� ang pagsintang lub�s na na-amis.

  Sa tinaghoy-tagh�y na casindac-sind�c,
guerrero,i, hind� na napiguil ang hab�g,
tinunt�n ang voses at siyang hinanap,
patalim ang siyang nagbuc�s n~g land�s.

  Dauag na masinsi,i, naglagui-laguitic
sa d�goc n~g lubh�ng matalas na c�liz,
moro,i, d� tumugot hangang d� nasapit
ang binubucal�n ng maraming tan~gis.

  Any�ng pantay-mat� ang lagay n~g arao
niy�ng pagcatun~go sa calulunuran[35]
siyang pagcataos sa quinalalag-yan
nit�ng nagagapus na cahambalhamb�l.

  Nang malapit siya,t, abutin ng suli�p
ang sa pagcatali,i,[36] liniguid n~g hirap,
naual�n n~g diua,t, l�ha,i, lumagasl�s,
catao-�n at p�so,i, nagapus ng hab�g.

  Malaong natiguil na d� nacaquib�
hinin~ga,i, hinabol na ibig lumay�,
matutulog disin sa hab�g ang dug�,
cundan~gan nagbang�s Leong nan~gag-tay�.

  Na-acay n~g g�tom at gauing manil�,
ang-ul� sa ganid at naual�ng aua,
hand� na ang n~gipi,t, cucong bagong hasa
at pagsasabay�n ang gap�s n~g iu�.

  Tanang balahibo,i, pinapan~galisag,
nanindig ang bunt�t na nacagugulat
sa ban~gis n~g any� at n~ginas�b-n~gas�b,
Furiang nag n~gan~galit ang siyang catulad.

  Nag ta�s ang cam�y, at nanga caam�
sa cato-ang gap� ang cuc�ng pangsir�,
nang daracmain na,i, siyang pagsag�s�
niya�ng bagong Marteng lumitao sa l�p�.

  Inusig n~g tag� ang dalauang Le�n,
si Apolo mandin sa Serpiente Piton,[Q]
ualang big�ng quil�s na d� nababa�n
ang lubh�ng bayaning tab�c na pamutol.

  Cong ipamilant�c ang canang pamat�y,
at sac� isal�g ang pang-ady�ng cam�y,
malilicsing Le�n ay nanga lilinl�ng
cay� d� nalao,i, nan~ga-gumong bangcay.

  Nang magtagumpay na ang guerrerong bant�g
sa nan~ga-calabang maban~gis na hayop,[37]
l�ha,i, tumutulong quinalag ang g�pus
ng ca-aua-auang iniuan ang loob.

  Halos nabibihay sa hab�g ang dibdib[38]
dug�,i, ng matingnang nunucal sa guitgu�t,
sa pagcal�g niyang malics�,i, nain�p
sa siga-sigal�t na madl�ng bilibid.

  Cay� ang guinaua,i, inagapayanan
catauang malat�ng parang bagong bangc�y
at minsang pinatid n~g espadang tan~gan
ualang auang lubid na lubh�ng matibay.

  Umupo,t, quinalong na naghihimutoc,
catauan sa dusa  hinin~ga,i, natulog,
hinaplus ang muc-ha,t, dibdib ay tinut�p,
n�s� ng gueerro,i, pagsaul�ng loob.

  Doon sa pagtitig sa pagc�lun~gay-n~gay
n~g caniyang c�long na calumbay-lumbay,
nininilay niya, at pinagtatao-h�n
ang diquit n~g quias at quinasapitan.

  Namamangh� nam�n ang magandang quias
casing-isa,t, ayon sa bayaning ticas,
mauiuili disin ang iminamamalas,
na mat�, cundan~gan sa malaqu�ng hab�g.

  Gulong-gul�ng lubha ang caniyang loob,
n~guni,t, napayap� n~g anyong cumilos
it�ng ab�ng candong ng calunos-lunos
nagusing ang b�hay na nacac�tulog.

  Sa pagcalun~gay-n~gay mat�,i, idinilat,
himut�c ang unang bati sa liuanag,
sinundan n~g taghoy na cahabaghab�g
"nasaan ca Laura sa ganitong hirap?

  Halina guiliu co,t, gapus co,i, calagu�n,
cong mamat�y ac�,i, gunitain mo rin,
pumiqu�t na muli,t, napatid ang daing,
sa may cand�ng namang tacot na sagutin.

  Ipina-n~gan~ganib, ay bac� mabigl�
magtuloy mapatid hiningang mahin�
hinint�y na lub�s niyang mapayap�
ang loob n~g cand�ng na lipus d�lit�.

  Nang muling mamulat ay naguiclahanan
"�sino? �Sa aba co,t, na sa morong camay!"
ibig na i-igt�d ang lun�ng catao-�n,
nang hind� mangyari,i, nag-ngalit na lamang.

  Sag�t n~g guerrero,i, houag na man~ganib
sumapayapaca,t, mag aliu n~g dibdib
n~gayo,i, ligtas cana sa lah�t nang s�quit
may c�long sa iyo ang nagtatangquilic.

  Cung nasusucl�m ca sa aquing candun~gan,
lason sa p�so mo nang hindi binyagan,
nacucut-ya ac�ng d� ca saclolohan
sa iyong nasapit na napacarau�l.

  Ipina-hahay�g n~g pananam�t mo
tag� Albania ca at aco,i, Perciano
icao ay caauay n~g baya,t, secta co,[R]
sa lagay mo n~gayo,i, magcatoto tayo.

  Moro aco,i, lub�s na t�ong may dibdib,
ay nasasacalo rin ng �tos ng Lan~git,
dini sa p�so co,i, cusang natititic
_natural na leyng_ sa ab�,i, mahapis.

  Anong gagau�n co,i, aquing napaquing�n
ang iyong pagtaghoy na calumbay-lumbay,
gap�s na naquita,t, pamu-mutiuanan
ng dalau�ng g�nid, n~g bang�s na tangan.

  Nagbunt�ng hini~g� itong ab�ng calong
at sa umaaliu na moro,i, tumug�n,
"cund�mo quinal�g sa punu n~g cahoy,
nalib�ng na ac� sa tiy�n n~g Le�n.

  Payapa na nam�n disin yaring dibdib;
napag-quiquilalang ca-auay cang labis
at d� binaya-ang nagca-patid-patid,
ang aquing hinin~g�ng camataya,t, saquit.[39]

  It�ng iy�ng aua,i, d� co hinahan~g�d,
pata�n mo ac�,i, siyang pitang hab�g,
dimo tant� yaring binabat�ng hirap
na ang camatayan ang b�hay cong hanap.

  Dito napahiyao sa malaquing hapis
ang morong may �ua,t, l�ha,i, tumaguist�s,
siyang itinug�n sa uicang narin~gig
at sa panglolomo,i, cusang napahilig.

  Ano pa,t, capoua hindi macaquib�
d� nanga-calaban sa damdam ng p�s�
parang ual�ng malay, hangang sa magt�go,t,
humilig si Febo sa hihig�ng guint�.

  May �uang guerrero ay sa maramdaman
malam-l�m na sinag sa g�bat ay nanao,
tinunt�n ang land�s na pinagda-anan
dinal� ang calong sa pinangalingan.

  Doon sa naunang hinint�ang daco
nang masoc sa g�bat ang bayaning moro
sa isang malapad, malinis na bat�
c�sang pinag-yaman ang lugaming pangc�.

  Cumuha ng munting b�ong macacain,
ang angdaralit�,i, inamong tumiqu�m
cahit uma-ayao ay nahicayat din
nang sabing malamb�t na pauang pag-aliu.

  Nalouag-louag�n ang pang-hihin~gapus
sapagca,t, na-auas sa pagcadayucd�c,
hind� quinucusa,i, tant�ng nacatulog,
sa sinapupunan nang guerrerong bant�g.

  It�,i, d� umidl�p sa boong magdam�g
sa pag-aalaga,i, nagbat� n~g puyat
ipinan~gan~ganib, ay bac� macag�t
nang ganid na madl�ng nag-gala sa g�bat.

  Touing maguiguising sa magaang t�log
it�ng lip�s hirap, ay naghihimut�c,
pauang tumitiric na anaqui t�nod
sa dibdib nang morong may hab�g at l�nos.

  Nang magmamadaling arao, ay nahimb�ng
munting napayapa sa dalang hilahil
hang�ng sa Aurorang itab�y ang dilim[S]
ual�ng binitiuang himut�c at daing.

  It� ang dahil�ng ipinagcasund�
lim�ng caramdamang parang hinahal�
iquinatiuas�y nang may d�sang p�s�
lumac�s na mul� ang catao-ang hap�.

  Caya,t, nang isabog sa sangsinucuban
ang doradong buh�c nang masayang arao
nag-ban~gong hinaho,t, pinasalamatan
sa Lan~git ang bagong lac�s nang catao-an.

  Sabihin ang tou� nang guerrerong hay�g,
ang ab�ng quinalong ay bigl�ng niyacap,
cong nang una,i, nuc�l ang l�ha sa hab�g
n~gayo,i, sa galac na ang ilinagasl�s.

  Cap�s ang dil� cong magsaysay nang laqu�
nang pasasalamat nit�ng quinandili,
cundan~gan ang dusa,i, sa naual�ng casi
ay napau� disin sa touang umal�.

  Sapagca,t, ang dusang mula sa pag-ibig
cung cahit mangyaring lumay� sa dibdib,
quis�p mat� lamang ay ag�d babalic
at magdadagd�g pa sa una nang ban~g�s.

  Cay� hind� pa man halos dumad�p�
ang toua sa l�mad nang may d�sang pus�
ay itinac-uil na nang d�litang l�l�
at ang t�nod niya,i, siyang itinim�.

  Niyap�s na mul� ang dibdib nang d�sa
�hirap ayang bat-h�n nang s�quit sa sint�!
dan~gan ina-aliu nang moro sa Persia
natuluyang n�nao ang tan~gang hinin~g�.

  Iyong natatant� ang aquing paglin~gap,
(anitong Persiano sa nababagabag)
mula nang hirap mo,i, ibig cong matatap
at nang cong may daa,i, malagyan nang l�nas.

  Tug�ng nang may dusa,i, "d� lamang ang mul�
niyaring d�lita co ang isasalita,
cundi sampong b�hay sap�l pagcabata,
nang maganap�n co ang hin~g� mo,t, nas�.

  Nup�ng nag-agapay sa pun� nang cahoy
ang may dal�ng hab�g at lipus lingatong
sac� sinalitang, l�ha,i, bumabalong
boong naguing b�hay hangang naparool.

  "Sa isang Ducado nang Albaniang Ciudad,
doon co naquita ang unang liuanag,
yaring catauha,i, utang cong tinangap
sa Duque Briseo �ay am� cong liyag!

  N~gay�ng nariyang ca sa pay�pang bayan
sa har�p n~g aquing in�ng minamahal
Princesa Florescang esposa mong hirang
tang�p ang l�h� cong sa mat�,i, hunuc�l.

  �Baquit naguing tauo ac� sa Albania
bayan n~g am� co at di sa Crotona,[T]
masay�ng Ciudad na l�pa ni in�?
disin ang b�hay co,i, di lubh�ng nag dusa.

  Ang Duqueng am� co,i, privadong tanung�n
n~g Haring Linceo sa anomang bagay,[U]
pan~galau�ng p�no n~g sangcahar�an,
hilaga-ang tungo n~g s�yo n~g bayan.

  Cong sa cabaita,i, ulir�n n~g lah�t
at sa catapanga,i, pang-�lo sa Ciudad,
ual�ng casingd�nong mag mahal sa an�c,
umacay, magturo sa gagauing dapat.

  Naririn~gig copa halos hangan n~gay�n
malayao na tauag n~g am� cong poon,
niya�ng ac�,i, b�tang quinacand�ng-cand�ng,
tagur�ng Floranteng bulacl�c cong bugt�ng.

  It� ang n~galan co, mulang pagcabata,
naguisn�n sa am�,t, in�ng nag anduc�,
pamag�t na ambil sa lumuh�-luh�,
at cayacap-yacap n~g m�dlang d�lit�.

  Boong camusmusa,i, d� na sasalit�n
ual�ng may halag�ng nangyari sa quin,
cundi nang sang�l pa,i, cusang daraguitin
ng isang Buitreng ibong sadyang saquim.[V]

  Ang sabi ni in� ac�,i, natutulog
sa bahay sa quintang malapit sa bund�c
pumasoc ang ibong pang-am�y, ay ab�t
hangang tatl�ng leguas sa pat�y na hayop.

  Sa sinigao-sigao n~g in� cong muty�
nasoc ang pins�n cong sa Epiro mul�
n~gala,i, Monalipo may taglay na pan�
tinudl� ang ibo,i, namat�y na bigl�.

  Isang arao namang bagong lumalacad
ac�,i, naglalar� sa guitn� n~g salas,
may nasoc na Arco,t, bigl�ng sinambilat[W]
Cupidong diamanteng sa dibdib co,i, hiyas.[X]

  Nang tumunt�ng ac� sa siyam na ta�n,
palaguing gau� co,i, mag aliu sa bur�l
sacb�t ang palaso,t, ang b�sog ay c�long
pumatay ng hayop, mam�na ng ibon.

  Sa touing umagang bagong naglalatag
ang an�c n~g arao, n~g masayang si�ag,[Y]
naglilibang ac� sa tabi n~g gubat
mad-l� ang ca-acbay na m~ga alagad.

  Hangang sa tingal�n n~g sangaigdigan
ang much� ni Febong hind� matitigan
ay sinasagap co ang caligayahang
hand�g niya�ng hind� maramot na parang.

  Aquing tinitipon ang iquinacalat
ng masay�ng ban~g� n~g m~ga bulacl�c,
ina-aglahi co ang larouang pulad
mahinh�ng amiha,t, ibong lumilipad.

  Cong ac�,i, mayroong matanao na h�yop
sa tinitin~gal�ng malapit na bund�c,
bigl�ng ibibinit ang pan� sa b�sog,
sa minsang tud-l� co,i, pilit matutuhog.

  Tan�ng s�mang linc�d ay nag-a�gauan
unang macaramp�t nang aquing napat�y
ang tin�c sa dauag ay d� dinaramd�m,
palibhasa,i, toua ang naca-aacay.

  S�cat maligaya sino mang mano�d
sa sinuling-suling n~g s�ma cong lingc�d,
at cong masund�an ang bangcay n~g h�yop
ingay n~g hiyauan sa loob n~g tum�c.

  Ang larou�ng b�sog ay cong pag-sauaan,
u-upo sa tab� n~g matuling buc�l,
at mananalam�n sa linao n~g cristal,
sasagap n~g lamig na ini-�alay.

  Dito,i, mauiuili sa mahinhing tinig
n~g nan~gag-sasay�ng Nayadas sa b�tis,[Z]
taguint�ng n~g L�rang catuno n~g auit[AA]
mabisang pamaui sa lumbay n~g dibdib.

  Sa tamis n~g tinig na cahalac-hal�c
n~g nag-aauitang masasay�ng Ninfas,[AB]
na-aanyayahan samp�ng lumilip�d
sari-saring ibong agau�n n~g dil�g.

  Cay� n~ga,t, sa san~ga n~g cahoy na ducl�y
sa mah�l na b�tis na iguinagalang[AC]
ang bul�g na gentil, ay nag lulucsuhan
ibo,i, naquiquinig n~g pag-aauitan.

  Anh�n cong saysain ang tinam�ng tou�
ng cabataan co,t, malauig na lubh�
pag-ibig ni am�,i, siyang naguing mul�
lisanin co ya�ng g�bat na payapa.

  Pag ibig anaqui,t, aquing naquilala
d� dapat palac-h�n ang bata sa say�
at sa catoua-a,i, capag-namihasa
cong lumaqu�,i, ual�ng hihint�ng guinhaua.

  Sa pagca,t, ang mundo,i, bayan n~g hinagpis
namamaya,i, s�cat tibayan ang dibdib,
lumaqu� sa toua,i, ual�ng pagtiti-is
�an�ng ilalaban sa dah�s n~g s�quit?

  Ang t�uong m�gaui sa ligaya,t, aliu
mahin� ang p�so,t, lubh�ng maramdamin,
inaacala pa lamang ang hilahil,
na daratn�,i, din� matutuhang bat-h�n.

  Para n~g halamang lumagu� sa tubig,
daho,i, malalant� munting d� madilig,
iquinalolo-�y ang sandaling init,
gay�n din ang p�song sa toua,i, mani-ig.

  Munting cahirapa,i, mamalac-h�ng dal�,
dibdib palibhasa,i, di gauing magbat�,
ay bago,i, sa mundo,i, ualang quis�p mat�
ang tauo,i, mayroong s�cat ipagdusa.

  Ang laqu� sa layao caraniua,i, hub�d
sa bait at muni,t, sa hatol ay sal�t,
masacl�p na b�n~ga ng mal�ng paglin~gap,
hab�g n~g magulang sa irog na an�c.

  Sa tagur�ng buns�t, lic�ng pag mamah�l
ang isinasama n~g b�ta,i, nunuc�l
ang iba,i, marahil sa capabayaan
nang dapat magturong tam�d na magulang.

  Ang lah�t nang it�,i, cay am�ng talast�s,
cay� n~ga ang l�ha ni ina,i, hinamac,
at ipinadal� ac� sa Atenas,[AD]
bul�g na �sip co,i, n~g doon mamulat.

  Pag-aral sa aquin qy ipinatungc�l
sa isang mabait, maestrong marunong
lahi ni Pitaco, n~gala,i, si Antenor,[AE]
lumbay co,i, sabihin nang dumating doon.

  May sangbouan halos na d� nacacain,
l�h� sa mat� co,i, d� mapiguil-piguil;
n~guni,t, napayap� sa laguing pag-aliu
n~g bunying maestrong may cupcup sa quin.

  Sa dinatn�n doong nad-l�ng nag-aaral
caparis cong bata,t, cabaguntauhan,
isa,i, si Adolfong aquing cababayan,
an�c niya�ng Condeng Silenong maran~gal.

  Ang caniyang ta�,i, labis n~g dalau�
sa dal� cong edad na lalabing-is�,
siyang pinopo�n n~g boong escuela,
marunong sa lah�t na magcacasama.

  Mahinh�n ang asal na hind� magas�
at cong lumacad pa,i, palaguing patung�,
mabining man~g�sap at ual�ng catalo
lapastan~ganin ma,i, hindi nabubuy�.

  Ano pa,t, sa bait ay siyang huaran[40]
n~g nagcacatipong nagsisipag-aral,
sa gau� at uica,i, d� mahuhulihan[41]
n~g munting panir� sa magandang asal.

  Ni ang catalasan n~g aming maestro
at pagca-bihasa sa lacad n~g mund�,
ay hind� natar�c ang lihim at tungo
ng p�song malihim nitong si Adolfo.

  Ac�ng pagcabata,i, ang quinamulatan
cay am�,i, ang bait na d� p�imbab�o,
yaong namumunga n~g caligayahan,
nanacay sa p�song suyui,t, igalang.

  Sa pinagtatac-h�n n~g bong escuela,
bait ni Adolfong ipinaquiquita,
d�co malasap�n ang haing ligaya
n~g magandang asal n~g am� co,t, i�.[42]

  P�so co,i, ninilag na siya,i, guiliuin,
ayauan cun baquit at naririmarim,
si Adolfo nama,i, gayon din sa aquin,
nararamdam�n co cahit lubh�ng lihim.

  Arao ay natacb�, at ang cabata-an
sa pag-aaral co sa qui,i, nananao,
bait co,i, luminis at ang carunungan
ang bul�g cong �sip ay c�sang dinamt�n.

  Natar�c ang lalim n~g filosf�a,
aquing natutuhan ang astrolog�a,
natant�ng malinis ang catac�-tac�
at mayamang dunong n~g matem�tica.

  Sa loob n~g anim na ta�ng lumacad
it�ng tatl�ng dunong ay aquing nayacap
tan�ng casama co,i, nagsi-pangilal�s
samp� n~g maestrong toua,i, dili hamac.

  Ang pagcatutu co,i, anaqui himal�,[43]
samp� ni Adolfo,i, naiuan sa guitn�,
maingay na lamang taga pamalit�,
sa boong Atenas, ay gum�l�-gal�.

  Cay� n~g� at ac� ang naguing hantun~gan
tungo ng salita n~g tauo sa bayan,
mul�ng b�ta,t, hangang catanda-tandaan,
ay nacatalast�s n~g aquing pan~galan.

  Dito na nahubd�n ang cababayan co
n~g hir�m na bait na binalat-cay�,
cahinhinang �sal na paquitang tauo
naquilalang hind� bucal cay Adolfo.

  Matant� n~g lah�t na cay� nanamit
niya�ng caba-itang di taglay sa dibdib,
ay nang maragdag pa sa t�las nang isip
it�ng capurih�ng mahinhi,t, mabait.

  Ang lihim na it�,i, caya nahalat�,
dumating ang arao nang pagca-catoua,
caming nag aaral bagong tauo,t, bat�
sari-saring laro ang minunacala.

  Minul�n ang gal� sa pagsasayauan[44]
ayon sa m�sica,t, auit na saliuan,
lar�ng bun�,t, arn�s na quinaquitaan
nang cani-caniyang licsi,t, carunungan.

  Sac� ilinab�s namin ang tragedia
nang dalauang ap� nang t�nay na in�,[AF]
at man~ga capatid nang nag-iuing am�ng
an�c at esposo nang Reina Yocasta.

  Papel ni Eteocles ang nagu�ng tungc�l co,
at si Polinice nama,i, cay Adolfo,
isang ca-escuela,i, siyang nag Adrasto,[AG]
at ang nag Yocasta,i, bunying si Minandro.

  Ano,i, nang mumul�n ang unang batalia,
ay ang aming papel ang magca-cabaca,
nang dapat sabihing aco,i, comilala,t,
siya,i, capatid cong cay Edipong b�n~ga.[AH]

  Nang-lisic ang mat�,t, ang ipinagsays�y,
ay hind� ang dichong na sa original
cund� ang uica,i, "_icao na umagao
nang capurih�n co,i, dapat cang mamat�y_"

  Hinandul�ng ac�, sab�y nit�ng uic�,
nang patal�m niyang pamat�y na hand�,
dan~gan naca-iuas aco,i, nabulagt�
sa tatl�ng mari-ing binitiuang tag�.

  Aco,i, napahiga sa inilag-ilag,
sinabay�ng bigl� nang tag�ng malacas,
�salamat sa iy� � Minandrong liyag,
cund� ang licsi mo b�hay co,i, na-ut�s!

  Nasalag ang d�goc na camatayan co,
lumip�d ang tangang c�liz ni Adolfo
siyang pag-paguitn� nang aming maestro,
at naual�ng-diuang casama,t, catoto.

  Anopa,t, natapus ya�ng catoua-�n
sa pan~gin~gilabot, at capighatian;
si Adolfo,i, d�na naman nab�casan,
no�n di,i, nahatid sa Albaniang bayan.

  Naguing sangta�n pa ac� sa Atenas
hinintay ang loob nang am� cong liyag,
�sa ab� co,t,! noo,i, tumangap nang sulat,
na ang balang letra,i, iuang may camand�g.

  �Gunam-gunam na d� napagod humapis
d� ca na-ianod nang l�hang mabil�s,
iy�ng guinugul� ang bait co,t, �sip
at dimo payagang payap� ang dibdib!

  �Camand�g cang lagac niyaong camatayan[45]
sa sintang In� co,i, di nagpacundangan,
sinasariua mo ang s�gat na lal�ng
nang aquing tinag�p na palas�ng liham!

  Tutulun~gang quit� n~gay�ng magpalal�
nang hapd� sa p�song di co ma-apul�,
namat�y si In� ay laquing d�lit�
it� sa b�hay co ang unang umiu�.

  Pat�y na dinamp� sa aquing pagbasa
niy�ng letrang titic ng biguing na pluma
�diyata Am� co at nacasulat ca
n~g pamat�d b�hay sa an�c na sint�!

  May dalauang oras na d� nacamalay
n~g pagca-tauo co,t, n~g quinalalag-y�n,
dan~gan sa calin~ga n~g casamang tan�n
ay d� mo na ac� na casalitaan.

  Nang mahimasmasa,i, narito ang s�quit,
dalau� cong mat�,i, naguing parang b�tis,
ang �ay! �ay! Ina,i,! cong cay� mapat�d
ay nacalimutan ang paghin~g�ng guip�t.

  Sa panah�ng ya�,i, ang bo� cong damd�m
ay nanao sa aquin ang sangdaigdigan,
ang-iis� ac� sa guitn� ng lumbay
ang quinacabaca,i, sarili cong b�hay.

  Hinamac ng aquing pighat�ng mabang�s
ang sa Maestro cong pang-aliu na voses,
ni ang l�hang t�long ng samang may hapis,
ay di naca-au�s sa pas�n cong s�quit.

  Baras ng matouid ay linapastangan
ng lubh�ng marah�s na capighatian,
at sa isang titig ng palalong lumb�y
diua,i, lumilip�d niyaring cati-isan.[46]

  Anopa,t, sa bang�s ng dusang bumugs�
minamasar�p cong mut�c yaring p�s�
at ng ang camand�g na nacapupun�
sumamang dumaloy sa �gos ng dug�.

  May dalau�ng buang hind� nacatiqu�m
ac� ng linamn�m ng payapa,t, aliu,
icalauang s�lat ni ama,i, dumat�ng
sampo ng sasakiang sumundo sa aqu�n.

  Sa�d sa calatas ay bigl�ng lumulan
at ac�,i, omoui sa Albaniang bayan
sa aquing Maestro ng napaa�lam
aniya,i, "Florante bilin co,i, tandaan.

  Houag malilin~gat, at pag ingatan mo
ang higant�ng hand� ng Conde Adolfo
pail�g-il�gang parang baselisco[47]
s�cat na ang titig na mat�y sa iy�.[48]

  Cun ang isalubong sa iy�ng pagdating,
ay masay�ng muc-ha,t, may paquitang giliu,
lalong paingata,t, caauay na lihim
siyang isa-isip na cacabacahin.

  Dapoua,t, houag cang magpapahalat�
tar�c mo ang lalim n~g caniyang n�s�
ang sasandatahi,i, lihim na ihand�,
n~g may ipagtangol sa arao ng digm�.

  Sa mauica it� l�ha,i, bumalisb�s,
at ac�,i, niyacap na pinacahigp�t,
hul�ng tagubilin "buns�,i, catiti-is
at hinhintay ca ng maraming s�quit.

  At mumul-�n mona ang paquiquilaban
sa mund�ng bayaning p�nong caliluhan"
hind� na natapus, at sa calumbayan
piniguil ang dil� niyang pagsasays�y.

  Nagca-bitiu caming malunb�y capou�
tan�ng ca-escuela mata,i, lumuluh�
si Minandro,i, labis ang pagdar�lit�
palibhasa,i, tap�t na capou� bat�.

  Sa pagca-calapat n~g balicat namin
ang mut-y�ng catoto,i, di bumitiu-bitiu
hangang tinulutang sumama sa aquin
ng aming maestrong caniyang ama�n.

  Ya�ng pa-alama,i, anopa,t, natapos
sa pagsasaliuan n~g madl�ng himut�c,
at sa cain~gaya,t, gul� n~g _adios_
ang bunt�ng hinin~g� ay naquiquisag�t.

  Mag pahangang da�ng ay nagsipatnubay
ang aquing maestro,t, casamang iiuan;
homihip ang han~gi,t, ag�d nahiual�y
sa pasig Atenas ang aming sasaqui�n.

  Bininit sa b�sog ang siyang catulad
n~g t�lin n~g aming da�ng sa paglayag,
cay� d� nalaon pa� co,i, yumapac
sa dalampasigan ng Albaniang Ciudad.

  Pag-ahon co,i, ag�d nagtuloy sa Quinta,
d� humihiualay ang catotong sint�;
pag-hal�c sa cam�y n~g poong cong Am�.
lumala ang s�quit n~g dahil cay In�.

  Nagdurugong mul� ang sugat n~g p�s�
humigu�t sa una ang dusang bumugs�,
nauicang casun�d n~g l�hang tumul�
�ay Am�ng! casabay n~g b�ting �ay bunso!

  Anopa,t, ang aming b�hay na mag am�
nayapus n~g bang�s n~g sing-isang dusa,
cami ay dinatn�ng nagcacayacap pa
niya�ng Embajador n~g bayang Crotona.

  Nacapangaling na sa Palacio Real,
at ipinags�bi sa Har� ang pacay
dal�,i, isang s�lat sa Am� cong hirang
titic ng Monarcang caniyang bianan.

  Humihin~ging t�long, at na sa pan~gamb�
ang Crotonang Reino,i, cubc�b n~g cabaca,
ang p�n� n~g hocbo,i, balita n~g sigl�
General Osmalic na bayaning Persa.

  Ayon sa balita,i, pan~galau� it�
ng Principe niyang bant�g sa sangmund�
Alad�ng quilabot n~g m~ga guerrero
iy�ng cababayang hinahan~ga-ang co.

  Dito napangit� ang morong ca-usap
sa nagsasalita,i, tumug�ng banayad
aniya,i, bihirang balita,i, magtap�t
cong magcatoto� ma,i, marami ang dagd�g.

  At sac� madal�s ilal� n~g tapang,
ay ang guniguning tacot n~g calaban,
ang isang guerrerong palaring magdiuang
mababalita na at pan~gin~gila~gan.

  Cong sa catapan~ga,i, bant�g si Alad�n
may b�hay rin nam�ng s�cat na maquit�l;
iy�ng matatant�ng casimpant�y morin
sa casam�ng p�lad at dal�ng hilahil.

  Sag�t ni Florante, houag ding maparis
ang guerrerong bant�g sa p�lad cong amis
at sa ca-auay ma,i, di co ninanais
ang lah� ng d�sang aquing napagsapit.

  Matant� ni Am� ang gay�ng sacun�
sa Crotonang baya,i, may balang sumir�[49]
ac�,i, isinama,t, humar�p na bigl�.
sa haring Linceong may gayac n~g digm�.

  Cam� ay bago pang nanaqui�t sa hagd�n
n~g Palaciong batb�t n~g hiyas at yaman,
ay sumal�bong na ang Haring marang�l,
niyacap si Am�,t, ac�,i, quinamay�n.

  Ang uica,i, � Duque, ang qui�s na it�
ang siyang camuc-h� n~g bunying guerrero,
aquing napan~garap na sabi sa iy�,
maguiguing haligui n~g Cetro co,t, Reino.

  �Sino ito,t, sa�n nangaling na Ciudad?
ang sag�t ni Am� "ay bugt�ng cong an�c
na inihahand�g sa mahal mong y�pac
ibilang sa isang vasallo,t, alag�d."

  Namangh� ang har� at niyacap ac�,
"mabuting panah�n it�ng pagdat�ng mo,
icao ang general nang hocb�ng dadal�
sa bayang Crotonang quinubc�b nang moro.

  Patotohanan mong hind� ib�,t, icao,
ang napan~garap cong guerrerong matapang,
na naglalathal� sa sangsinucuban
nang capurih�n co at capangyarihan.

  Iy�ng cautan~gan paroong mag-adia,
nun� mo ang Hari sa bayang Crotona;
dug� cang mata�s, ay dapat cumita
nang sariling dan~g�l, at buny� sa guerra."

  Sa pagca,t, matouid ang sa Haring says�y,
umayon si am� cahi,t, mapa�t man,
nang ag�d masub� sa pagpapatayan
ang ca battan co,t, di cabihasahan.

  Ac�,i, ualang sag�t, na na-ipahayag
cund� "_Haring poo,t,_" nagdap� sa yapac,
nang aquing hahagc�n ang mahal na bac�s,
c�sang itinind�g at mul�ng niyacap.

  Nag-upu�n cami,t, sac� nag panay�m
nang balabalaqui,t, may halag�ng bagay,
nang sasalit�n co ang pinag-daanan
sa bayang Atenas na pinangalin~gan.

  Siyang pamimit�c at c�sang nag sabog
nang ningning, ang t�lang ca-ag�o ni Venus,[AI]
anaqui ay bagong umahon sa b�bog,
buh�c ay nag lugay sa perlas na b�toc.

  Tou�ng pan~galau� cong hind� man Lan~git
ang itinapon nang mahinhing titig,
� ang lualhating b�c� nang ninibig
pain ni Cupidong ual�ng mac�raquip.[AJ]

  Liuanag nang muc-h�,i, ualang pinag-ibhan,
cay Febo cong any�ng bagong sumisilang,
catao-ang butihin ay timb�ng na timb�ng
at mistulang ayon sa hinh�n nang �sal.

  Sa caligayaha,i, ang nacaca-ayos
bulacl�c na bagong uinahi nang ham�g,
anopa,t, sino mang pal�ring mano�d
p�tay � himal� cong hind� umirog.

  It� ay si Laurang iquinasisir�
nang pag-iisip co touing magunit�,
at dahil nang tan�ng himut�c at luh�
itinutuno co sa pagsasalit�.

  Anac ni Linceong haring napah�mac,
at quinabucasan nang aquing pagl�yag:
baquit itinulot lan~git na mata�s,
na mapano�d co, cong d� ac� dapat?

  �O haring Linceo cong d� mo pinilit
na sa salitaan nati,i, maquipanig
ang b�hay co disi,i, hind� nagcas�quit
ngayong pagliluhan nang an�c mong ibig!

  Hind� catoto co,t, si Laura,i, d� tacs�l
�aiuan cong ano,t, lumimot sa aquin!
ang p�lad co,i, siyang alipusta,t, linsil
di la�ng magtam� nang tou� sa guiliu.

  �Macacapit caya ang gauang magsucab
sa pinacayaman nang lan~git sa dil�g?
cagandaha,i, b�quit di macapagcal�g
nang pagca capatid sa maglilong l�cad?

  Cong nalalag�y ca ang mamatouir�n,
sa l�ot nang madl�ng s�cat ipagtacs�l,
�dili ang dan~gal mong dapat na lingapin
mahiguit sa ual�ng cagandaha,t, ningning?

  It� ay h�mac pa bag�ng sumangsal�
ng carupuc�n mo, at gau�ng masama?
�cung an� ang ta�s, n~g pagcadaquil�,
siyaring lagap�c nam�n cong marap�.

  O buny�ng guerrerong! na-au� sa aquin,
pag silang na niyaong nabagong bito�n,
sa pagcaquita  co,i, sab�y ang pag guiliu,
inagao ang p�song sa In� co,i, hain.

  Anopa,t, ang l�hang sa mata,i, nan�gos
nang pagca-ulila sa In� cong irog,
na tungcol sa sint�,t, p�so,i, nan~gilabot
bac� di marapat sa gay�ng alind�g.

  Hind� co maquita ang patas na uic�
sa caguluhan co,t, pagca-ual�ng diu�
nang maqui-ump�c na,i, ang aquing salit�,
anhin mang touirin, ay magcacalisiy�.[50]

  Nang malutas ya�ng pagsasalitaan,
ay ual� na ac�ng camahad-licaan,
caloloua,i, gulo,t, p�so,i, nadarar�ng
sa nin~gas nang sintang bago cong naticm�n.

  Tatl�ng arao noong piniguing nang Har�
sa Palacio Real na sa yama,i, buny�,
ay d� nacausap ang p�nong pighat�
na ina asahang ilulualhati.

  Dito co naticm�n ang lalong hinagp�s,
higu�t sa d�litang na unang tini-�s,
at binula-ang co ang lahat nang s�quit,
cong sa cahirapan mul� sa pag ibig.

  Salamat at niya�ng sa quinabucasan
hucb� co,i, lalacad sa Crotonang bayan,
sandal�ng pinalad, na nacapanayam
ang Princesang nihag niyaring catauhan.

  Ipinahayag co nang uicang ma-irog,
nang bunt�ng-hinin~g�, l�h� at himut�c,
ang matinding sintang iquina-lulunod
mag-pahang�n n~gayon nang b�hay cong cap�s.

  Ang p�song matibay nang himal�ng diqu�t
nahamb�l sa aquing malumb�y na hib�c
dangan ang caniy�ng catutubong bait
ay humadl�ng, disin sint� co,i, nabihis.

  N~guni,i, cun ang �-o,i, d� man binitiuan
naliuanagan din sintang nadidiml�n
at sa pag-panao co ay pinabauanan
nang may hiyang perlas na sa mat�,i, nuc�l.

  Dumat�ng ang bucas nang aquing pag-al�s[51]
�sino ang sasayod nang bumugs�ng s�quit?
�dini sa p�so co,i, al�u ang hinag-p�s[52]
na hind� nagtimo nang caniyang c�liz?

  �May s�quit pa cayang lalalo nang tind�
sa ang sumisinta,i, maualay sa casi?
guni-gun� lamang d� na ang mang-yari,
s�cat icalugm�c nang p�song bayani.

  �O nangag-aalay nang maban~gong su�b
sa daquilang altar ni Cupidong Dios
sa dusa co,i, cay� ang nacatatar�c,
niya�ng man~gulila sa Laura cong irog!

  At cundi sa l�hang pabaon sa aquin
namat�y na muna bago co na-at�m
d�sang d� lumicat hangang sa dumat�ng
sa bayang Crotonang cubc�b nang hilahil.

  Cuta,i, lulugs� na sa bay�ng madal�s
nang man~ga maquinang talag�ng pang-ualat
siyang paglusob co,t, nang hucbong aquibat
guinip�t ang digm�ng cumubc�b sa Ciudad.

  Dito,i, ang masid-h�ng lubh�ng camatayan
at Parcas Aropos ay nagdamd�m pag�l[53]
sa pag-gapas nila,t, pagquit�l nang b�hay
nang nag-hihin~gal�ng sa dugo,i, nag-lutang.

  Naquita nang p�ling general Osmal�c
ang aquing marah�s na pamimiyapis
pit�ng sus�ng hanay na d�lo nang c�liz
uinahi nang tab�c nang aco,i, masapit.

  Sa caliua,t, c�nan niya,i, nalagal�g
man~ga soldados cong pauang mararah�s
lumapit sa aquin mat�,i, nagninin~gas
halica aniya,t, quita ang maglamas.

  Limang oras caming hind� nag-hiualay
hangang sa nahap� ang bat� nang tapang
nag-lucs� ang lan~git nang aquing mapat�y
hab�g sa guerrerong sa mundo,i, tinac-h�n.

  Siya nang pagsilid nang pan~gin~gilabot
sa calabang hucb�ng parang sinasalot
nang pamuc-s�ng tab�c ni Minandrong bant�g;
ang campo,t, victoria,i, napa-aming lub�s.

  Tagump�y na ito,i, pumau� nang lumb�y
nang man~ga nacubc�b nang casacuna-an
panganib sa p�so,i, nagu�ng catoua-�n;
ang pint� nang Ciudad pagdaca,i, nabucs�n.

  Sinalubong cam� nang Haring daquil�
casama ang boong bayang natimaua
ang pasasalamat ay d� ma-apula
sa di magca-uast�ng nagpupuring dil�.

  Ya�ng bayang hapo,t, bagong nacatigh�o[54]
sa nagb�lang bangis nang man~ga ca-auay
sa pagca-timau� ay nag-aagau�ng[55]
m�lapit sa aqui,t, dam�t co,i, mahagc�n.

  Sa lac�s nang hiyao nang famang matabil[AK]
_vivang_ dugt�ng-dugt�ng ay naquiquisaliu
ang gulang _salamat nagtang�l sa amin_.
dinin~gig sa Langit n~g m~ga bituin.

  Lal� na ang tou� nang aco,i, matatap
na ap� nang hari nilang liniliyag
ang monarca nama,i, d� munt� ang gal�c
l�h� ang nagsabi nang ligayang gan�p.

  Nagsi-aki�t cam� sa palaciong bant�g
at nangag-pahin~g� ang soldadong pag�d,
dapoua,t, ang baya,i, tatlong arao halos
na nacalimutan ang gau�ng pagtulog.

  Sa ligaya namin nang nun� cong har�
naquipag-itan din ang lilong pighat�
at ang pagcamat�y nang Ina cong pil�
malaon nang lant�,i, nanariuang mul�.

  Dito naniuala ang bat� cong loob
na sa mundo,i, ualang catoua-�ng lub�s,
sa minsang ligaya,i, tal� nang casun�d,
macapit�ng lumb�y � hangang matapos.

  Magu�ng lim�ng bou�n ac� sa Crotona
nag-pilit bumal�c sa Reinong Albania
�di sinong susum�ng sa acay nang sint�
cun ang tinutun~go,i, lalo,t, isang Laura?

  Sa gay�ng catulin nang aming paglacad
nai-inip aco,t, ang n�sa,i, lumip�d,
�ab�,t,! nang matanao ang mu�g nang Ciudad,
cumut�g sa aquing p�so,i, lalong h�rap!

  Cay� pal� gayo,i, ang nauauagay-uay
sa c�ta,i, hind� na bandilang binyagan
cund� Medialuna,t, Reino,i nasalacay[AL]
ni Alad�ng s�lot nang pasuquing bayan.

  Ang aca,i, cong hocbo,i, c�sang pinahimpil
sa pa� nang isang bund�c na mabang�n,
d� caguinsa-guinsa,i, natanau�n namin
pulutong nang morong lacad ay mahinh�n.

  Isang bini-bini ang gap�s na tagl�y
na sa damd�m nami,i, tangc�ng pupug�tan
ang p�s� co,i, l�long na-ipit nang lumb�y
sa gunit�ng bac� si Laura cong b�hay.

  Cay� d� napiguil ang �cay nang lo�b
at ang man~ga moro,i, bigla cong linusob,
�palad nang tumacb� at hind� natapus,
sa aquing pamuc-s�ng c�liz na may po�t!

  Nang ual� na ac�ng pagbuntuh�ng g�lit
sa di macaquib�ng gap�s ay lumapit,
ang taquip sa muc-ha,i, nang aquing i-alis
�ab� co,t, si Laura! �may lal� pang s�quit?

  Pupugutan dahil sa hind� pagtang�p
sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad,[AM]
nang mag-�sal hayop ang morong pan~gah�s
tinamp�l sa muc-h� ang himalang dil�g.

  Aquing dali-daling quinal�g sa camay
ang l�bid na ual�ng au� at pitagan
man~ga daliri co,i, na aalang-alang
maramp� sa bal�t na cagalang-galang.

  Dito naca-tang�p nang l�nas na titig
ang nagdaralit�ng p�s� sa pag-ibig,
arao nang ligayang una cong pag-din~gig
nang _sintang Florante_ sa cay Laurang bib�g.

  Nang aquing matant�ng na sa bilang�an
ang bunying Monarca,t, ang Am� cong hirang
nag-utos sa hocbo,t, aming sinalacay
hangang d� nabau� ang Albaniang bayan.

  Pagpasoc na namin sa loob nang Reino,
bilangua,i, siyang una cong tinun~go
hin�n~go ang Hari,t, ang Duqueng Am� co,
sa caguino-cha,i, is� si Adolfo.

  Labis ang ligayang quinamt�n ng Har�
at nang natimauang camahalang pil�
si Adolfo lamang ang nagdalamhat�[56]
sa capurih�n cong tinam� ang sanh�.

  Pan~gimbul� niya,i, lal� nang nag-�lab
nang aco,i, tauagin tang�lan nang Ciudad,
at ipinagdiuang nang Haring mata�s
sa Palacio Real nang lub�s na gal�c.

  Sac� nahalat�ng aco,i minamah�l
nang pinag-uusig niy�ng cariquitan
ang Conde Adolfo,i, nag-papacamat�y
dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal.

  Lumag� ang binh�ng mul� sa Atenas
ipinunlang n�sang aco,i, ipahamac
cay Adolfo,i, ual�ng bagay na masac-l�p
para nang b�hay cong hindi ma-�utas.

  Di nag il�ng buan ang sa Reinong tou�
at pasasalamat sa pagca-timua,
dumating ang isang hucbong maninira
nang taga Turquiang masaqu�m na lubha.

  Dito ang pan~ganib at pag-iiyacan
nang bagong nahugot sa d�litang bayan[57]
lalo na si Laura,t, ang capan~gambah�n
ang ac� ay sam�ng p�lad sa patayan.

  Sa pagca,t, general ac�ng ini-�tas
nang Har� sa hocb�ng sa moro,i, lalab�s
nag-uli ang loob nang bayang nasind�c,
p�s� ni Adolfo,i, parang nacamand�g.

  Linoob nang Lan~git na aquing nas�pil
ang hocb� nang bant�g na si Miramol�n
siyang mulang arao na iquinalagu�m
sa reinong Albania, nang turcong masaqu�m.

  Buc�d dito,i, madl�ng digm� nang ca-auay
ang sun�d-sun�d cong pinag-tagumpay�n
ano pa,t, sa aquing c�liz na matapang
labing-pit�ng hari ang nan~gag-sigalang.

  Isang arao ac�ng bagong nagvictoria
sa Etoliang Ciudad na c�sang binaca
tumang�p ng s�lat n~g aquing Monarca
mahigp�t na biling moui sa Albania.

  At ang panih�la sa dal� cong hocb�
ipinagtiualang iuan cay Minandro;
no�n di,i, tumulac sa Etoliang Reino,
pagsun�d sa Hari,t, Albania,i, tinun~go.

  Nang dumat�ng aco,i, gab�ng cadilim�n
pumasoc sa Reinong ual�ng agam-agam
pagdaca,i, quinubcob �laqu�ng caliluhan!
na may tatl�ng-pauong libong sandatah�n.

  Di binig-yang daang aquing pang mabunot
ang sacb�t na c�liz at maca-pamo�c
boong catau�n co,i, binidb�d ng g�pos
piniit sa c�rcel na catacot-tacot.

  Sabihin ang aquing pamamangha,t, lumb�y
l�lo nang matant�ng Monarca,i, pinat�y
n~g Conde Adolfo c�sang idinamay,
ang Am� cong irog na mapagpalayao.

  Ang n�sang yumama,t, h�ring mapatani�g,
at uh�o sa aquing dug�, ang yumacag,
sa p�so ng Conde, sa gau�ng magsuc�b
�o napacarau�l na Albaniang Ciudad!

  Mahigpit cang ab� sa mapag-punu�n
n~g han~gal na p�n� at masam�ng �sal,
sa pagca,t, ang Haring may han~gad sa yaman
ay mariing hamp�s nang Lan~git, sa bayan.

  Aco,i, l�long ab�,t, dinay� n~g ibig,
�may cahirapan pang para n~g marin~gig,
na ang princesa co,i, nangacong mahigpit
pacas�l sa Conde Adolfong balauis?

  It� ang nagcalat n~g l�song masid-hi
sa ug�t ng aquing p�song mapighat�,
at pinag-nasaang b�hay co,i, madal�
sa pinangalin~gang uala,i, magsaul�.

  Sa pagcabilang�ng labing-ual�ng arao
na iin�p ac� n~g di pagcamat�y,
gab� n~g hangoi,t, ipinagtuluyan
sa g�ba,t, na ito,t, c�sang ipinugal.[58]

  Bilang macalauang maliguid ni Febo
ang sangdaigdigan sa pagca-gapus co,
ng ina-acalang na sa ibang Mund�
imulat ang mat�,i, na sa candungan mo.

  It� ang b�hay cong silo-silong s�quit
at hindi pa tant� ang huling sasapit"
mahabang salit�, ay dito napat�d,
ang guerrero naman ang siyang nagsulit.

  "Ang pagcab�hay mo,i, yamang natalast�s,
tanto�n mo nam�n n~gayon ang ca�sap,
ac� ang Aladin sa Perciang Ciudad
an�c n~g balitang sult�ng Al�-Adab.

  Sa pagb�tis niyaring mapait na l�h�
ang pagcab�hay co,i, s�cat mahalat�....
�_ay Am� co_! _baguit_...? �_ay Fleridang toua_!
catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa.

  Magsama na quit�ng sa l�ha,i, ma-agn�s,
yamang pinag-is� n~g masam�ng p�lad
sa g�bat na ito,i, antain ang uac�s
ng pagcab�hay tang nalip�s n~g hirap.

  Hind� na inulit ni Florante nam�n
luha ni Aladi,i, pina-ibayuhan;
tumah�n sa g�bat na may lim�ng bouan,
ng isang umaga,i, nagan-y�c nag-lib�ng.

  Canilang linibot ang lo�b n~g g�bat
cahit bahag-ya na macaquitang land�s,[59]
dito sinalit� ni Alading hay�g,
ang caniy�ng b�hay na cahabag-habag.[60]

  "Aniya,i, sa madl�ng guerrang pinagda-anan[61]
d� ac� naghirap ng paquiquilaban,
para n~g bacahin ang p�song matibay
ni Fleridang irog na tinatan~gisan.

  Cong naquiqui-ump�c sa madl�ng princesa,i,
si Diana,i, sa guitn� ng maraming Ninfa,[AN][62]
caya,t, cun tauaguin sa Reino n~g Percia
is� sa Houris n~g m~ga Profeta.[AO]

  Ano pa,t, pinalad na aquing dinaig
sa catiyaga-an ang p�song matip�d[63]
at pagcaca-�sa ng dalauang dibdib,
pagsint� ni ama,i, nabuyong gumi-it.

  Dito na minul�n ang pagpapahirap
sa aqui,t, ninasang b�hay co,i, maut�s
at n~g mag victoria sa Albaniang Ciudad
pag dating sa Percia,i, binilang�ng ag�d.

  At ang ibinuhat na casalanang co
dipa �tos niya,i, iniuan ang hocb�
at n~g mabalitang Reino,i, naibau� mo,
aco,i, hinatulang pugutan ng �lo.

  Nang gab�ng malungc�t na quinabucasan
uac�s na tadhanang aco,i, pupugutan,
sa carcel ay nasoc ang isang general
dal� ang patauad na laong pamat�y.

  Tadhanang mahigpit, ay mal�s pagdaca
houag mabucasan sa Reino n~g Percia,
sa munting pag sou�y b�hay co ang dusa;
sinon�d co,t, �tos n~g Hari co,t, am�.

  N~guni,t, sa p�so co,i, matamis pang lubha
natul�y naquit�l ang hining�ng aba
houag ang may b�hay na nagugunita
ib� ang may cand�ng sa Lan~git co,t, toua.

  May anim na n~gay�ng ta�ng ualang licat[64]
nang linibot libot na casama,i, hirap...."
n�patiguil dito,t, sila,i, may nabat-y�g
nagsa-salitaan sa lo�b nang g�bat.

  Napaquing�n nila,i, ang ganit�ng saysay
"nang aqu�ng matatap na papupugutan
ang ab�ng sint� cong nasa bilanguan
nag dapa sa yapac nang Haring sucaban.

  Inihin~g�ng tauad nang luha at daing
ang caniyang an�c na mutya co,t, guiliu
ang sag�t ay cundi cusa cong tangapin
ang pagsint� niya,i, di patatauarin.

  �An�ng gagau�n co sa ganit�ng bagay?
�ang sint� co caya,i, baya-an mamat�y!
napahinuhod na ac�,t, nang mab�hay
ang Principeng �rog na cahambal-hamb�l.

  Ang d� nabalinong matibay cong dibdib
nang s�yo nang hari, b�la at pag hibic,[65]
naglamb�t na c�sa,t, humain sa s�quit
at nang ma-iligt�s ang b�hay nang ibig.[66]

  Sa toua nang Hari, pinaual�ng ag�d
ang dahil nang aquing l�hang pumapat�c,
dapoua,t, tadhanang umal�s sa Ciudad,
at sa ib�ng l�pa,i, c�sang mauac-auac.

  Pumanao sa Percia ang �rog co,t, b�hay
na hind� mang cam� nagcasalita-an
�tingn� cong may l�ha ac�ng ibubuc�l
na maitutumb�s sa dusa cong tagl�y!

  Nang iguinagay�c sa loob nang Reino
ya�ng pagcacas�l na camatayan co,
aquing na-acalang magdamit guerrero
c�sang magta-anang sa Real Palacio.

  Is�ng hatingab�ng cadilima,i, lubh�
lihim na naghunos ac� sa bintana[67]
ual�ng quinasama cun hind� ang n�sa
matunt�n ang sint� cong nasaang l�pa.

  May il�n n~g ta�n ac�ng nag lagal�g
na pina-Palacio ang bund�c at g�bat
dumating n~ga rito,t, quita,i, na iligtas
sa masamang nasa niyaong taong suc�b....

  Salita,i, nahinto na big-l�ng pagdat�ng
n~g duque Florante,t, principe Alad�n,
na pagca-quilala sa voces n~g guiliu
ang gaui n~g puso,i, d� napiguil-piguil.

  �Aling dila caya ang macasasayod
n~g touang quinamt�n ng magcasing irog
sa hiya n~g s�quit sa lupa,i, lumub�g,
dal� ang caniang napulp�l na t�nod.

  �Saang calan~gitan na pa-aquiat cay�
ang ating Florante sa tinam�ng tou�
n~gay�ng tumititig sa ligayang much�
n~g caniyang Laurang ninan�sa nasa.

  Ano pa n~gaya�ng g�bat na malungc�t[68]
sa apat, ay nagu�ng Paraiso,t, lug�d,
macailang hint�ng canil�ng malimot,[69]
na may hinin~g� pang s�cat na malag�t.

  Sigab� ng toua,i, n~g dumalang dalang
dinin~gig n~g tat-lo cay Laurang b�hay,
nasapit sa Reino mula ng pumanao
ang sintang nag g�bat: ganit� ang saysay.

  "Di lub-h�ng nalaon niya�ng pag alismo
� sint�ng Florante sa Albaniang Reino!
naringig sa baya,i, isang p�ping gul�
na umalin~gaon~gao hang�ng sa Palacio.

  N~guni,t, d� mangyaring mauatasuatasan
ang b�quit, at h�lo ng bulongbulon~gan
parang isang saqu�t na di mahulaan
ng m�dicong pant�s, ang dahil; at saan.

  D� caguins�guins� Palacio,i, nacubc�b
n~g magul�ng baya,t, baluting soldados
�o arao nalubh�ng caquiquilabot!
�arao na sinumpa n~g galit n~g Dios!

  Sigauang malac�s niya�ng bayang gul�,
_mamat�y mamat�y ang h�ring Linceo_
_na nagmunacalang gutumin ang Reino,t,_
_lag-yan nang Estanque ang cacani,t, trigo_.

  Ito,i, cay Adolfong cagagau�ng lahat,
at n~g magcagul� ya�ng bayang bul�g
sa n~galan ng Hari ay isinambulat
gay�ng �rdeng mula sa dibdib n~g suc�b,

  No�n di,i, hinugot sa tronong luc-lucan
ang Am� cong Hari at pinapugutan
�may matou�d bag�ng macapang-lulumay
sa suc�b na puso,t, nagugul�ng bayan?

  Sa arao ring yao,i, naput-l�n ng ulo
ang tap�t na loob n~g m~ga consejo
at hind� pumur�l ang tab�c na lilo
hangang may mabait na mahal sa Reino.

  Umacy�t sa trono ang Condeng malup�t,
at pinagbalaan ac� n~g mahigp�t,
na cong d� tumang�p sa haying pag-ibig
dust�ng camataya,i, aquing masasapit.

  Sa pagnanasa cong siya,i, magantih�n,
at sulatan quit� sa Etoliang bayan,
pinilit ang p�song houag ipamalay
sa lilo, ang aquing ca-ayaua,t, sucl�m.

  Lim�ng bouang singc�d ang hin~ging taning
ang caniy�ng sinta,i, bago co tangap�n;
n~guni,t, pinasiy�ng t�nay sa panimd�m,
ang mag patiuac�l cund� ca dumat�ng.

  Niyari ang sulat at ibinig�y co
sa tap�t na lingc�d, n~g dalh�n sa iy�;
d� nag-isang bua,i, siy�ng pagdat�ng mo,t,
nahulog sa cam�y ni Adolfong lilo.

  Sa tacot sa iy� niya�ng palamara
cong ac�,i, magbal�c na may hocb�ng dal�[70]
n~g mag-is�ng moui ay pinadalh�nca
n~g may Sellong s�lat at sa Haring firma.

  Matanto co ito,i, sa malaqu�ng lumbay
gay�c na ang puso na mag-patiuac�l
ay siy�ng pagdating ni Minandro nam�n
quinubc�b n~g hocb� ang Albaniang bayan.

  Sa banta co,i, siyang tant�ng nacatang�p
ng sa iyo,i, aquing padal�ng calatas
caya,t, n~g dumating sa Albaniang Ciudad,
Lobong nagugutom ang cahalintulad.

  Nang ual�ng magau� ang Conde Adolfo
ay c�sang tumauag n~g capoua lilo
dumat�ng ang gab� umal�s sa Reino
at aco,i, dinalang gap�s sa cabayo.

  Capagdat�ng dito aco,i, dinadah�s
at ibig ilugs� ang puri cong ingat,
mana,i, isang t�nod na cong sa�n b�hat
pum�co sa dibdib ni Adolfong suc�b...."

  Sag�t ni Flerida "nang dito,i, sumapit
ay may napaquingang binibining voses
na paquiramd�m co,i, binibig-y�ng s�quit[71]
nahamb�l ang aquing mahabagu�ng dibdib.

  Nang paghanaping co,i, ic�o ang nata�s
pinipilit niya�ng t�uong balaqui�t,
hindi co nabata,t, bininit sa b�sog
ang isang palas�ng sa lilo,i, tumapos..."

  D� pa napapatid it�ng pan~gun~gusap[72]
si Minandro,i, siyang pagdating sa g�bat
dala,i, Ej�rcito,t, si Adolfo,i, hanap
naquita,i, catoto �laqu�ng toua,t, gal�c!

  Yaong Ej�rcitong mula sa Etolia
ang unang nauica sa gay�ng ligaya[73]
_Viva si Floranteng hari sa Albania_
_Mabuhay mabuhay ang Princesa Laura_!"

  Dinal� sa Reinong ipinag diriuang
sampu ni Aladi,t, ni Fleridang h�rang
capou� tumang�p na man~gag-biny�gan:
magca-casing-sinta,i, naraos nacas�l.[74]

  Namat�y ang bun-y�ng Sultan Ali Adab
noui si Aladin sa Perciang ciudad:
ang Duque Florante sa Trono,i, naac-y�t
sa siping ni Laurang minumut-y�ng liy�g.

  Sa pamamahala nit�ng bagong Hari
sa capayapaan ang Reino,i, na-uli
dito nacaban~gon ang nalulug�mi
at napasa-toua ang nag-pipighat�.

  Cay� n~ga,t, nagta-�s ang cam�y sa Lan~git
sa pasasalamat n~g bayang tangquilic
ang Hari,t, ang Reina,i, ual�ng naiisip
cund� ang magsabog ng aua sa cabig.

  Nagsasama silang lubh�ng mahinusay
hangang sa nasapit ang pay�pang bayan,
Tiguil aquing Musa,t, c�sa cang lumag�y
sa y�pac ni CELIA,T, dalh�n yaring �_Ay! ... �Ay_!

FIN

/rop 2-26-65

MGA TALABABA

[A] Gubat na masucal, sa lab�s ng _Ciudad_ ng _Epiro_, na nasa tabi
n~g ilog na tinatauag na _Cocito_.

[B] _Febo_ ang arao, at gay�n ang tauag n~g mga _Poeta latino_ at
_griego_.

[C] _Cipr�s_ ay isang cahoy sa bundoc,--ang caraniuan ay malalaqui at
matutuid, ang mga sang�,i, pai-ta�s na lah�t, kay� n~ga,t, ang pagca
lagay, ay hichurang P�so; ang sang� nit�, ay itinitiric n~g m~ga tauo
sa �na sa ibabao ng libin~gan, kay� ang lilim ay nacasisindac.

[D] Averno an�ng m~ga Poeta, ay Infierno.

[E] Pluton isa sa m~ga Dioses ng m~ga Gentil, at anang m~ga Poeta ay
hari sa infierno.

[F] Cocito, ilog sa Epiro, region n~g Albania, at anang m~ga Poetas ay
isa sa apat na ilog sa Infierno caya camand�g ang tubig.

[G] Narciso, isang bagontauong sad-yang gand�, an�c ni Cefisino at ni
Lirope, sinint� n~g madlang Ninfas nguni,i, siniphayong lahat ni
Narciso.

[H] Adonis, bagunt�uong sacd�l cagandahan, an�c sa ligao ni Cinirro,
na Hari sa Chipre, an�c cay Nirrhang an�c din niy�, sinint� n~g Diosa
Venus, at pinat�y n~g isang paguil.

[I] Ninfas Oreadas, ay ang m~ga Diosa sa gubat na sinasamb� n~g m~ga
Gentil nang una: magagand�, at malalamig ang tinig an�ng m~ga poeta.

[J] Harpias ay mababan~gis na Diosa n~g m~ga Gentil, ang taha,i, sa
m~ga Islang n~gala,i, Estrofadas, at sa gubat sa tabi n~g ilog n~g
Cocito; ang catau�n ay parang ibon, muc-hang dalaga, baluct�t ang m~ga
camay, ang cuco,i, matutulis, pacpac paniqui at macamamatay ang baho
n~g hinin~g�.

[K] Albania, is� sa m~ga Ciudad na malalaqu� sa Imperio n~g Grecia.

[L] _Persia_ isang cahariang malaqui sa parte n~g Asia, na nasa
capangyarihan n~g m~ga moro.

[M] Pang-gabing ibon, ay ang m~ga ibong malalabo ang mat� cong arao
para n~g Tictic, Cuago, Bah�o, Paniqui, &c.

[N] _Furias_, m~ga diosas sa infierno, anac ni Aqueronte at n~g gabi;
tinatauag namang Eumanidas, sila,i, tatlo: Megeras, Tisiphone at
Alecto; ang buh�c ay parang serpiente, cung may ibig silang pagaliting
sinoman, ay bubunot ng isang buh�c na serpiente, at ipapasoc sa dibdib
ng t�uong pinagagalit, n~guni,t, hind� namamalayan; siyang pagdidilim
n~g mat� sa galit, at sasagasa na sa lalong pang�nib.

[O] _Marte_, dios ng pagbabaca, an�c n~g diosa Juno, ipinaglihi sa
pag-am�y ng isang bulaclac na inihahand�g sa caniya n~g diosa Flora.
Ang sabi n~g m~ga poeta, ay pag-gant� cay Jupiter na linal�ng si Palas
sa caniyang utac ay di inal�m si Junong esposa ni Jupiter. Si
Marte,i, lumitao sa Tracia at doon lumaqui.

[P] _Parcas_, diosas n~g camatayan at n~g tadhanang cararatnan n~g
tauo; sila,i, tatlo an�ng m~ga poeta, sila ang nagtatan~gan sa b�hay
n~g tauo, at namamahala sa casasapitan n~g lahat sa Sangsinucuban. Si
Clotho ang may tan~gan n~g habih�n, si Luchesis ang humahabi, at si
Atropos ang pumapatid sa hilo n~g b�hay.

[Q] _Apolo_ an�c ni Jupiter, at ni Latona, capatid na panganay ni
Diana, ipinan~ganac sa islang ngala,i, Delos, caguilaguilal�s n~g
licsi, at catapanganan n~g patain ang serpienteng n~gala,i, Pit�n, na
nagpapas�quit sa caniyang in�. An�ng m~ga Poeta, ay siyang unang
nagmunucala, at nagturo n~g Musica, n~g Poesia at n~g panghuhula: siya
ang Principe n~g m~ga Musas at n~g mga Pastores.

[R] _Secta_, ang sinasampalatayanan n~g isa,t, isa � ang sinusunod na
utos n~g canicaniyang Dios sa caraniuang uicang castilang Culto �
Religi�n.

[S] _Aurora_, an�c n~g arao at buan. Anang m~ga Poeta, ay pagcaumaga,
ay binubucsan ang pint� ng lan~git, at cong maicab�t na ang m~ga
cabayo sa carro n~g arao ay siya ang nan~gun~guna sa paglabas, saca
casunod ang arao.

[T] _Crotona_, Ciudad sa Grecia Mayor sa dacong Italia, malapit sa
dagat n~g Tarante, bayan n~g in� ni Florante, ang louang n~g muralla
ay labingdalauang libong hacbang.

[U] _Linceo_, Hari sa Albania ng panah�n ni Florante.

[V] _Buitre_, isang ibong lubhang malaqui, ang quinacain ay pauang
bangc�y n~g hayop. Ang sabi ng autor at iba pang nacaquiquilala sa
ibong it�, ay masidhing lubha ang pang-am�y, at umaabot hangang
tatl�ng leguas.

[W] _Arc�n_, isang ibong malaqu�, na cararaquit n~g m~ga but� n~g
tupa, n~g aso at n~g iba pang hayop sa bund�c.

[X] Ang tinatauag na _cupido diamante_, ay ang hiy�s na caraniuang
ilag�y sa no� n~g m~ga se�ora.

[Y] An�c n~g arao ay ang aurora.

[Z] _Nayadas_, m~ga Ninfas sa b�tis, at ilog na sinasamb� n~g m~ga
Gentil.

[AA] _Lira_, m~ga estormentong guinagamit n~g m~ga Ninfas, at Musas sa
canilang pag aauit, alpa � biguela.

[AB] _Ninfas_, m~ga Diosa sa tubig; an�ng m~ga Poeta, ay ca-aliu-aliu
ang tinig n~g voces, at taguint�ng n~g lirang tinutugt�g.

[AC] Ang m~ga b�tis na tinatahan�n n~g m~ga Nayadas ay sagrado sa m~ga
Gentil, at canilang iguinagalang.

[AD] Atenas Ciudad na balita sa Grecia fundar n~g haring Cecrope;
buc�l � b�tis n~g carunun~gan, at catapan~gan.

[AE] Pitaco sa Grecia, isa sa pit�ng balitang m~ga sabio.

[AF] Si Polinice at si Eteocles, magcapatid na an�c ni Edipo, na Hari
sa Tebas, sa Reina Yocastang caniy�ng ina at asaua pa.

[AG] Adrasto Hari sa Ciudad ng Argos na is� sa madlang malalaquing
nasasac�p ng Imperiong Grecia; it� ang tumulong cay Polince sa guerra
laban cay Eteocles sa pag aagauan ng coronang m�na cay Edipo.

[AH] Edipo an�c ni Layo, na Har� sa Tebas at ng Reina Yocasta.
Paglab�s ni Edipo sa tiyan n~g caniyang in�, ay ibinigay n~g am� sa
isang pastor, at ipinapatay, sa pagca,t, ang sabi sa Or�culo ni Apolo
na ang sang�l na it� ay cun lumaqui, ay siyang papat�y sa caniyang
am�, sa aua n~g pastor ay isinabit na lamang n~g patiuar�c sa isang
cahoy sa bundoc; sa cai-iyac n~g sang�l ay naraanan ni Forbante,
pastor ni Polivio, na Hari sa Corinto at ibinigay sa Reina Merope na
asaua ni Polivio; ang Reina sa pagca,t, ualang an�c, ay pinarang an�c
ang sangol. Nang lumaqui si Edipo, ay na pa sa Tebas, sa paglalacad ay
napat�y niya ang caniyang am�ng Haring Layo, na hindi naquilala at
nag-asaua sa caniyang in�, na di rin niya naquilala: ang naguing an�c
ay si Eteocles at si Polinice, na nagbabaca hangang man~gamat�y sa
pag aagau�n ng Corona.

[AI] Venus, diosa n~g pag-ibig at n~g cagandahan, an�c ni Jupiter at
ni Diana, an�ng ib�, ay buc�l sa bula n~g dagat.

[AJ] Cupido, dios n~g pag-ibig an�c ni Venus at ni Marte.

[AK] Fama, Diosang sinasamb� n~g m~ga Gentil; it� ang nag lalathala
n~g balang gau�n ng t�uo, magal�ng � masama man; ualang casintulin at
matun�g ang voces.

[AL] Medialuna, ang tauag sa estandarte o bandila nang m~ga moro, sa
pagca,t, napipinta ay isang cabiac na Buan.

[AM] Emir, gobernador � Virey n~g moro.

[AN] Diana, Diosang an�c ni Jupiter, at ni Latena, mabigu�n sa
pan~gan~gaso, houaran n~g cagandahan at panginoong n~g m~ga Ninfas.

[AO] Houris, m~ga dalagang sadiyang carictan sa paraisong cat-ha ni
Mahomang profeta n~g m~ga moro, na ipinan~gan~gaco at parayang
ibinibihis sa magsi-sun�d na taimtim sa caniyang licong Secta.

MGA PALIWANAG

[1] NANGYAYARI. Hindi "nangyari", gaya n~g nasa "Kun sino ang kumatha
ng Florante" at ng sa (1906) iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera. Sa
palimbag ni G. P. Sayo balo ni Soriano, nang 1919, ay "nangyayari" rin
ang nakalagay, gaya rin ng inihayag ng pahayagang "Katwiran"--dahong
tagalog ng tagapamansag ng mga naging pederal o progresista--noong
Oktubre ng 1903.

[2] "Cong pag saulang cong basahin sa isip". Sa palimbag ni P. Sayo ay
ginawang: "Kung pagsaulan cong basahin sa isip", at ganito rin ang sa
"kung sino ..." Ang "cong" sa unahan ay ginawang "kung", at ang "pag
saulang cong" ay itinumpak sa wastong kaparaanan ng pagsulat ngayon.
Pinagsama ang dapat pagsamahing "pag" at "saulan", at inalis ang
pang-ugnay o _ligazon_ "g" sa dulo nito, na isang kasagwaan na ngayon,
dahil sa "ko" ang sumusunod. Nguni't magpahanga ngayon ay buhay pa
ang ganyang kasaguwaan sa ilang manunulat. Kaya, malimit makita ang
ganitong mga pangungusap: "kaibigang ko", "pinsang mo", "pamangking
ko", "Amaing niya". Aywan kung bakit linalagyan ng _ligazon_ "g",
gayong kung hindi sa "n" natatapus ang salita ay hindi naman
linalagyan. Hindi masabi kundi "kapatid ko", "tula ko", "irog mo",
"kasama niya". Walang ano mang _ligazon_. Nguni't kapagkarakang naging
"n" ang katapusan ng salita ay narito na agad ang "paglalaro ng dila"
at masagwang paggamit sa pangpagandang _ligazon_. Ang _ligazon_ o
pang-ugnay ay pangpaganda lamang, pang-alis ng kagarilan; nguni't
kapag naman sumagwa ay nagiging tunay na kagaguhan, sa pangdingig
natin ngayon.

Ukol sa "pag" at iba't iba pang panglapi ay walang iisang tuntunin ang
nangauna sa atin. Kung minsan ay ikinakabit, nguni't ang malimit ay
hiwalay. Hindi dapat kaligtaang "pag" na panglapi ang aming tinutukoy.
Hindi ang pangsubaling "pag", na may sariling kahulugan, at tunay na
isang kataga. [1919] "Pag umulit ka pa ay ikaw ang bahala!" Ang "pag"
na iyan ay di dapat ikabit sa alin man. Pagka't hindi panglapi. Ang
lahat nang panglapi--pag, nag, mag, mang, ka, na, pa, um, in, an,
atbp.--ay di dapat ihiwalay. Subali't nang panahong yaon nina Balagtas
ay isinusulat kahi't na paano, mapakabit man o mapahiwalay sa dapat
kapitan. Kaya, hindi katakatakang makita ang mga ganitong
pagkakasulat: "pag saulan", "nag-iisa", "pagsuyo", "pagsint�", "mapag
uunaua", magpahangang libing", "pag luha, "mag pahangang daong", "pag
sint�", "pagca gapus", "pagca-b�hay", "pinag liluhan", "is�ng na aba,"
"pag ayop", atbp.

[3] MACALIGTAANG CO ... Narito na naman ang isang kasagwaan na ngayon,
bagama't magandang pakinggan noong araw. Kaya, itinumpak at ginawang
"nakaligtaan ko" ng "Kun sino ..." at ni P. Sayo. Marami ang
makikitang ganito sa aklat na ito--na sakali mang hindi kasagwaan,
nang panahon ni Balagtas, ay itinuturing na nating isang kasagwaan,
sapagka't nakasusugat na sa pangdingig ngayon.

May palagay kaming sa loob ng ilang panahon ay mawawala na sa pagsulat
ang ganyang kasagwaan sa _ligazon_, gaya ng pagkawala ng mga
sumusunod, sa halimbawa: "kanya nga" sa lugal ng "kaya nga",
"bungmalong" sa lugal ng "bumalong", "kungmain" sa lugal ng "kumain",
"maselang"' sa "maselan", "kungdi" sa "kundi", atbp.

[4] CONDI. Ginawang "kundi" ni P. Sayo at ng "Kun sino ..." ayon sa
bagong pagsulat natin. Sa aklat na ito ay makikita ang paibaibang
pagkakasulat sa salitang ito: kung minsan ay "condi" at kung minsan
naman ay "con di" at "cundi". May palagay kaming ang ganitong
pagkakaibaiba ay sa kasalanan na lamang ng kahista.

[5] ILINIMBAG. Ganito rin ang nasa kay P. Sayo; subali't sa "kung sino
..." ay lumabas na "inalimbag". Ito ay katulad din ng "inilimbag", na
kasamahan ng "nilimbag", "nilagda", "nilitis", "inilibing",
"inilagay", atbp., na pawang nasa di pangkaraniwang balangkas,
subali't hindi kabalbalan. Karaniwang makita sa mga salita nating ang
ugat ay nagsisimula sa "h", sa "l" at sa "w" at "y".

[6] "at di mananacao". Kay P. Sayo ay ganito rin. Hindi "na di
mananakaw" gaya ng nasa "Kun sino ..." At mapaghahalatang ayon sa
pagkakakastila ni G. Epifanio de los Santos sa "Florante", na anya'y:
"y que no ser� robada" ay "at" din at di "na", ang nasa sulat-kamay ng
"Florante" niyang inihulog sa tagalog--sulat-kamay na ayon din sa
kanya ay sipi sa lumabas noong 1853.

[7] QUINALALAGUI-AN. Sa "Kun sino ..." ay kinalalagian" din ang
nakalagay; subali't sa palimbag ni P. Sayo ay "kinalalagyan", at
ganito rin sa malas ang kay De los Santos--pagka't "en el Makati r�o
donde se reflejaba" ang pagkakakastila niya. Ang "reflejaba", bagama't
di siyang katumbas ng "kinalalagyan", ay siyang tanging maikakapit
dito, upang maging maganda ang pangungusap, palibhasa'y kawangis din
ng "kinalalagyan" o "kinalalarawanan" ang "kinalalagyan"; samantalang
hindi maikakastila sa "kinalalagian".

Nariyan ngayon ang isang bagay, na dapat liwanagin. Alin kaya riyan
ang totoo? Ang "kinalalagian" o ang "kinalalagyan"? Maimamatuwid, na
labis ang pantig ng "kinalalagian", kaya tama ang "kinalalagyan";
subali't maimamatuwid namang labis din ang kasunod na talata,
labingtatlo rin ang "binabacas co rin sa masayang doongan", nguni't
iginalang ito at di iniklian. Mapaghahalatang susog diya'y mali ang
"kinalalagyan", at "quinalalagui-an" ang tunay na ibig sabihin ni
Balagtas, pagka't "lagi" na sa Makating ilog si Celia, at siyang ilog
na liniligawan ng Makata. At ayon kay G. Victor Baltazar, anak ng
Makata, ay "quinalalagui-an" nga ang tama sa natatandaan nilang
magkakapatid.

[8] "aquing camatayan". Hindi "lalong kamatayan", gaya ng nasa "Kun
sino ..." Sa hawak ni De los Santos ay ganito rin: "tu memoria es mi
muerto". At siya ring nasa kay P. Sayo.

[9] "dica mapaparam". Sa ingat ni De los Santos ay napaghahalatang "di
ka napaparam" ang nakalagay, gaya ng na kay P. Sayo at sa "Kun sino
..."

Ang pagkakasulat ng "dica" ay isang maliwanag na kamalian, na kay
damidaming kasama sa aklat na ito, sa kasalanan ng limbagan. Ang mga
gaya niyan--paris ng "dipa" (di pa), "dico" (di co), "cona" (co na),
"copa" (co pa), "mona" (mo na), atbp., ay mga kamaliang sagana sa
aklat. Pinapagsasama ang mga salitang tig-isang pantig, at may mga
salita namang ginagawang parang dalawa o higit pa, kung minsan.

[10] "sa mahal mong yapac" at di "sa bakas ng yapak", gaya ng nasa
"Kun sino ..." Kay P. Sayo ay "sa mahal mong yapak" din. Gayon din kay
De los Santos.

[11] "hangad na lumauig". Sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay naging
"ang" ang "na".

[12] "Bago mo hatulang catcatin at lico". Sa iba ay ganito naman:
"Bago mo hatulan katkatin at liko"; walang pang-ugnay o _ligazon_ "g".
Kaya, naging garil.

[13] "luasa,t, hulo". Kay P. Sayo ay "lasa,t hulo"--na isang
maliwanag na kamalian. Ang "luasa,t, hulo" ay kahambing ng "puno't
dulo". At ang ibig sabihin ay pakasuriin muna mula sa puno hanggang sa
dulo, bago lapatan ng hatol.

[14] "ang mata,i, itingin". Walang "ang" sa "Kun sino ..."

[15] "� nanasang pant�s". Ganito rin ang kay P. Sayo; nguni't sa "Kun
sino..," ay ginawang ganito: "oh, nanasang pantas!" Ayon sa pagsulat
natin ngayon. Nguni't ang ganitong pagbabago ay nakaligtaan sa dakong
unahan: ang "� nanasang irog" ay hindi binago. Hindi ginawang "�h,
nanasang irog!"

[16] DINIDILIG. Sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay "nadidilig".

[17] "Bagong taoung basal, na ang anyo,t, tindig". Sa iba ay "Bagong
taong basal, ang anyo at tindig".

[18] CASAM AN. Sa "Kun sino ..." ay "kasamaan", na nakasira sa bilang
ng pantig.

[19] "O tacsil na pita sa yama,t, mata�s!" Itong huling kataga ay
naging sanhi ng isang pagtatalo noong araw. May nagsasabing
kasingkahulugan ito ng "m�pataas" at may nagsasabi namang katimbang ng
"matayog", kasalungat ng "mababa"; nguni't sa paano,t, paano man ay
tama, at siyang ibig sabihin ni Baltazar, ang pagkakakastila ni De los
Santos, na "poder"; lakas, kapangyarihan.

[20] "ng casam�ng lahat". Sa "Kun sino ..." ay lumabas namang
"kasam-an", gaya ng nakasulat sa ika 18. "Casam-an" doon at "casam�n"
dito. Isa pang katunayan iyan ng kawalan ng iisang tuntunin sa
pagsulat. Kaya, kung minsan ay mababasa nating "catao-an" ang
"katawan", at kung minsan naman ay "catau�n" o "cataoan", gaya rin
naman ng "catouiran", na kung minsan ay "catuiran", atbp.

[21] "at niyaring nasapit". Ganito rin ang kay De los Santos at ang sa
isang ginoong nagngangalang Cecilio Rivera; subali't ang sa "Kun sino
..." at kay P. Sayo ay nawalan ng "at". Napaghahalatang kusang inalis,
upang maging suk�t ang bilang ng pantig. Labis nga naman sa
labingdalawa ang may "at". Kaya, inalis ito.

At nariyan ang sa palagay namin ay isang kamalian pa hanga ngayon ng
tanang manunula ngayon. Pawang matapat, halos ay bulag, at walang
kapasupasubaling lingkod at alipin ng bilang ng mga pantig sa
pagkakasulat. Ipinaaalipin sa Ortograp�a pati ng tingig at aliw-iw ng
tula, at walang kalayalaya ang lipad ng diwa at pitlag ng kaluluwa.
Hindi makalayo sa bilangguan ng Ortograp�a; at "di kailangang maging
pilay man sa pangdingig, huwag lamang maging kulang o maging labis sa
kumpas ng Ortograp�a".

Kung sa bagay ay tunay ngang napakaselan sa bilang ang tulang tagalog.
Walang pagtatalo ukol dito. Nguni't may isang pasubali, na sa palagay
namin ay dapat pagkaisahan ng lahat, upang alang-alang din sa
katamisan ng tulang tagalog ay palayain, sa gayon at sa ganitong
pagkakataon, ang lipad ng tula. Hindi sa tuwituwi na'y "bilang ng
pantig sa pagkakasulat" ang paghahariin, kundi ibigay naman sana, sa
manakanaka, ang kapangyarihan sa "bilang ng pamimigkas". Ibig naming
sabihi'y "pantig ng pamimigkas" (tawagin nating "s�laba pros�dica")
ang papamaibabawin sa "pantig ng pagkakasulat" (tawagin naman nating
"silaba ortogr�fica"), kailan ma't magkakalaban sa harap ng Katamisang
dapat maghari lagi na.

Si Balagtas, na di mapag-aalinlanganang sa tamis at lambing, sa tingig
at aliw-iw na walang kasingsarap ng kanyang mga tula, unang utang ang
kanyang ikinatangi at ipinaging Hari sa panunula, ay maraming
halimbawang iniwan, upang maging saligan ng pagsusuri at pagkakaisa ng
lahat. Bukod sa "at niyaring nasapit na cahab�g-hab�g" ay nariyan pa
ang: "na ang lilim niya�n ay nacasisind�c", "ang bunt�ng hining�
niya�ng nagagapus", "ipinaghaguisan niya�ng mga lilo", "ang
pananambitan niya�ng natatali", "anhin mang touirin ay magcacalisiya"
at ilan pa sa "Florante at Laura"; saka "Dalita,i, sumira niyaring
pagtitiis" sa "Labing-dalauang S�gat nang P�so", bukod pa sa "Dusang
di maampat niyaring mga mat�", atbp. Ang "iya" sa "niyari", "niya�n"
at "nagcacalisiya ay pinapagdaraang parang isang pantig lamang, kung
minsan. Marahil ay sapagka't kung minsa'y nagiging "isang pantig
lamang sa pamimigkas". Bakit ay di naman nakasusugat sa pangdingig.

At kahambing ng "iya"--na naaaring gawing isa sa pagbigkas kahi't
dalawa sa pagkakasulat--ay maaari rin ang "iyo". Gayon din, at maaari
ring pagkaisahan, ang ukol sa "uwa", manakanaka. Maaaring palayain ang
makata, maminsanminsan, kailan ma't di makasusugat sa pangdingig.
Bigyan laya nga; at ang ganito ay hindi naman sapilitan. Lumaya ang
may ibig, at huwag naman ang ayaw.

At ang ganyang kalayaan--na di pangsugat sa taynga--ay lalong mabuti
kay sa kalayaang ginagamit na sa pagpapaikli. Pinaiikli, at iniwawasak
pati ng tumpak na pagkakasulat ng salitang ibig paikliin, magkaroon
lamang ng suk�t na bilang sa ortograp�a. Gaya ng kung minsan ay
ginagawa sa "kailan". Pinipilit na palabasing dalawang pantig lamang
ito sa pagkakasulat, sinisira ang ugat, ginagawang "kaylan"--na tila
baga kung isulat at siraing ganito ay tama na at hindi na labis.
Ganyan din ang ginagawa sa "kailangan" at sa "mayroon", sinisira at
isinusulat ng "kaylangan" at "mayron"--gayong paano man ang gawin, ang
"kaylan" at ang "kaylangan" at "mayron ay lumalabas din, sa
pangdingig, na "kailan" "kailangan" at "mayroon". At ang ganyan ay
hindi isang "kalayaan" kundi tunay na "kaalipnan". Kaalipnan sa
Ortograp�a! Pangsira sa pangdingig, ano man ang gawin.

Diyan mapaghahalatang may mga pagkakataong nagiging makapangyarihan,
sa ilang pagkakataon, ang pantig ng pamimigkas" kay sa "pantig ng
pagkakasulat"; at talagang ganito naman ang dapat mangyari. Diwa at
kaluluwa ng tula ang tingig, ang aliw-iw. Nasa aliw-iw at tingig ang
musika, na siya na rin ngang tunay na tingig at aliw-iw. At ang musika
at lambing, ang sarap at ang tamis ng pamimigkas ay siyang "pulot at
gata" ng tula. Hindi ang ortograp�ang "pipi at bingi".

[22] "maauaing Langit". Sa lahat nang nasa harap namin ngayon ay
ganito ang sinasab�; nguni't isang ginoong nabanggit na namin sa
unahan, Cecilio Rivera, ay nagsabi, noong 1906, na iyan daw ay mali.
Ipinahahalata niyang sa" lugal niyan ay "tumutungong langit" ang
nakalagay. Nguni't nasabi na nga naming: sa lahat na ay ganyan ang
nakalagay. Ganyan din ang nakalagay sa "Florante" ng isang sumulat ng
ilang lathala ukol sa bagay na ito--noon ding 1906--at nagtago sa
pamagat na "Crisantemo", taga Lalaguna at nanirahan sa Marinduke.

[23] "iyong tinutungha,i, ano,t, natitiis?" Sa "Kun sino ..." ay
"tinutungh�y" ang nakalagay, at gayon din kay P. Sayo. At iyan ay
naging sanhi rin ng pagtatalo, noong araw. Nguni't walang ibang tumpak
kundi ang "tinutungha,i," (tinutunghan, na may ligazon "i" o "y",
pinaikling "tinutunghan", at umuri sa "tun~go"). Ang "tinutunghay" ay
di tama: dapat gawing "tinutunghayan". At labis naman kung ganito.

[24] DIN~GIGUIN. Sa iba ay "dinggin"; kaya, pilay ang tula. Sa
"Florante" ni G. C. Rivera ay "dingigin" din.

[25] VOSES. Sa "Kun sino ..." ay "boses", na kusang isinulat na
ganito, upang itugma sa bagong ortograp�a natin. Nguni't kay P. Sayo,
na nagbago rin ng pagsulat, ay pinapanatili ang datihang "voces". Sa
aklat na ito ay nakikitang ang "voses" na iyan ay lumilitaw ring
"voces" kung minsan--na isa pang katunayan ng kawalang ingat ng
limbagan.

At yamang napag-uusapan na rin lamang ang kawalang ingat ng limbagan,
o lalong maliwanag, ng kahista, ay daliriin na natin ang maraming
kamalian. Daliriin ang ukol na lamang sa pagkukudlit ("acentuaci�n
ortogr�fica"), at huwag na ang sa ibang bagay--yamang matutukoy na rin
lamang natin sa mga ibang paliwanag. At upang huwag na tayong
mag-aksaya ng maraming panahon--yamang kay liwanag namang napupuna ng
matatalin ng mangbabasa--ay tingnan na lamang natin ang sa mga tulang
sumusunod:

"Datapua,t, sino ang tatar�c cay� sa mah�l mong lihim Dios na daquil�?
ual�ng mangyayari sa bal�t ng lup� d� may cagalin~gang iy�ng ninanas�.

Sa halimbawang ito--at sa marami pang sagana sa aklat--ay
mapagkikilalang noon pa man ay alam na ang halaga ng bawa't kudlit at
kung paano ang tumpak na paggamit. Salakot (capucha o circunflejo) ang
ilinagay sa "cay�", sapagka't bigla at paimpit ang pagbigkas dito. Ang
salakot ay siyang kayarian ng kudlit na pabigla (agudo) at ng paimpit
(grave o gutural). At sapagka't pawang hindi pabigla, kundi paimpit
lamang, ang pagbigkas sa dulo ng tatlo pang talatang
kasunod--"daquil�", "lupa" at "ninanas�" ay kudlit na banayad lamang
ang ginamit.

Nguni't masdan natin ang mga sumusunod:

"Sa loob at labas, n~g bayan bayan, cong saw� caliluha,i, siyang
nangyayaring har� cagalin~ga,t, bait ay nalulugam� inin�s sa h�cay
nang dusa,t, pighat�".

"Caliluha,t, sam� ang �lo,i, nagtay� at ang cabaita,i, quimi,t,
nacayuc�, santong catouira,i, lugami at hap� ang l�ha na lamang ang
pinatutul�.

"S�cat na ang tingn�n ang lugaming any� nit�ng sa d�lita,i, hindi
macaquib�? aacaing bigl�ng umiy�c ang p�s� cong ual� nang l�hang sa
mata,i, it�l�".

"!Ay Laurang poo,i,! �baquit isinuy� sa iba ang sintang sa aqui
pangac� at pinag liluhan ang tap�t na p�s� pinang-gugulan mo nang
l�hang tumul�?"

"Dusa sa puri cong c�sang siniphay�, palasong may lasong natiric sa
p�s�; hab�g sa Ama co,i, t�nod na tumim� aco,i, sinusunod niyaring
panibugh�".

Sa limang ito ay kay liwanag na napagkikilala ng dadalosdalos ng
kahista. Sa unang halimbawa ay ginamit ang salakot, sa lahat na,
gayong hindi nararapat sa ikalawa at ikatlong talata. Napagkikilalang
huwag na di magkaroon lamang ay di na kailangan kahi't papaano.

Gayon din ang ginawa sa ikalawa at ikatlo: pawang salakot din, gayong
hindi dapat sa katapusang talata ng ikalawa at sa ikatlo't katapusang
talata ng ikatlong halimbawa.

Sa ikapat na halimbawa--na pawang natatapus sa banayad na paimpit--ay
nasangkapan ng "gutural" o "grave" ang dalawang nauunang talata;
nguni't pagdating sa ikatlong talata at sa katapusan, dahil marahil sa
sa wala nang madampot na "gutural" ay isinumpal na ang bigla (agudo),
kahi't na paano.

At sa katapusang halimbawa ay panay namang "grave" ang ginamit, kahi't
hindi nararapat sa katapusang talata. Siyang nadampot niya, at siyang
ilinagay.

Kaya, sa bisa ng ganyang kagagawan, ang "puso" ay napalagay na "p�s�"
sa ikatlong halimbawa, "p�s�" sa ikapat at "p�so" sa ikalima. At ang
"tulo" naman ay napalagay na "pinatu-l�" sa ikalawang halimbawa,
"i-t�l�" sa ikatlo at "tumul�" sa ikapat.

[26] NAHIHIMBING. Sa "Kun sino ..." ay "nalilib�ng"; nguni't kay De
los Santos at P. Sayo ay "nahihimbing" din.

[27] INA-ING-AING. Sa iba ay "dinaingdaing". Napaghahalatang kusang
binago, pagka't sa mga bata na lamang ngayon nariringig ang ganyan. At
marahil ay sa bisa ng paniwalang mali iyan, kung kaya binago. Nguni't
ang katagang iyan ay di mali. Matanda na nga lamang at lipas na. Buhat
sa "inaing", na ang laman ng idinaraing ay "ina", gaya naman ng
"aying" na "ay" ang nagiging laman ng pagdaing.

Ayon kay G. Victor Baltazar, anak ng Makata, ay talagang
"ina-ing-aing" ang na sa matandang "Florante". Hindi "dinaing-daing."

[28] IPINABIGAY. Kay P. Sayo ay "ipinamigay", na isang tunay na
kamalian. Ang "ipinabigay" ay isang balangkas--na maaaring sabihing
"tatak Bulakan"--na gaya rin ng "pasuriin muna" ay di siyang karaniwan
sa ibang pook ng Katagalugan. Sa iba, ang "pasuriin" ay "k�suriin"; at
ang isa't isa ay anak ng "pakasuriin". Sa may dakong Bulakan ay "pa"
ng panglaping "paka" ang ginagamit, samantalang sa ibang dako naman ay
"ka".

Ang "ipinabigay" ay di nariringig sa ibang dako, kundi ang
"ipinakabigaybigay".

Hindi dapat kaligtaang ang "ka" ay siya ring ginamit nina Del Pilar,
sa pakling "Caiigat cayo!", bilang tugon sa munting aklat ni Fray
Rodriguez, na "Caiingat Cayo!" laban sa mga aklat ni Rizal at iba't
iba pa.

[29] DUQUE ADOLFO. Ang "duque" ay isang maliwanag na kamalian ng
limbagan. Si Adolfo ay "Conde". Hindi "Duque".

[30] "para n~g panagh�y ng nananambitan". Sa "Kun sino ..." ay gaya
ang nakalagay sa lugal ng "para"--na sa malas ay kusang binago, upang
wagasin ang pananagalog. Iginalang ni P. Sayo ang "para".

[31] "na ang uica,i, "Laurang aliu niyaring budh�". Sa "Kun sino ..."
ay ganitong kamalian ang nakalagay: "ang wika ay !Larawangaliw
niyaring budhi!" Napaghahalatang ang "Larawan" ay kamalian lamang ng
limbagan; nguni't kinusa ang pagkakagawa ng "ang wika ay" ... sa lugal
ng "na ang uica,i, ..." Kay P. Sayo ay wala ring "na", at ang "ay" ay
ginawang _ligazon_ at ikinabit sa "wika".

[32] "nan~gaca-tin~gala,t, parang naquinyig". Pilay. Maliwanag na
kamalian ng limbagan ang "naquinyig". Dapat basahing "naquiquinyig".

[33] GAPUS. Sa "Kun sino ..." ay "gapos" at kay P. Sayo. Ang "gapus",
na katimbang ng "nakagapos", ay siyang tumpak.

Sa sinusundang talata, ang katagang "mahapis" ay nakalagay na
"mahahapis" kay P. Sayo. Kaya, naging labis.

[34] "Nang matumbasan co ang l�h�, ang s�quit". Sa iba ay ganito
naman: "Nang matumbasan ko ang luha nang sakit". Ginawang "ang luhan
nang sakit" ay pagkagandagandang "... ang l�ha, ang s�quit".

[35] CALULUNURAN. Sa "Kun sino ..." ay "kalunuran" ang nakalagay;
kaya, naging pilay. At ang "pagcatung�" ay "pagkatungo" naman kay P.
Sayo. Tumpak ang "pagcatun~g�", pagka't "tun~g�" at di "tungo" ang
ibig sabihin. Pantay-mata na ang pagkakatung� ng araw. Inilalarawang
parang isang taong napakataas ang araw, at noong tumun~g� ay abot sa
pantay-mat� ang lagay ng kanyang ulo. Napakagandang larawan!

[36] "ang sa pagcatali,i, liniguid n~g hirap". Ganito rin kay De los
Santos at kay P. Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay ganito naman--na
ayon sa patotoo ng anak ni Balagtas ay mali--: "yaong natataling
linigid ng hirap". Sa malas ay walang malaking kaibhan ito sa nauna;
nguni't nagkakaibang totoo. Sa una ay kay liwanag na ibinabadhang ang
hirap na lumiligid sa nakatali ay anak ng pagkakatali, samantalang
dito sa huli ay di maliwanag na ganyan ang ibig sabihin.

[37] "sa nan~ga-calabang maban~g�s na hayop". Ganito rin ang na kay P.
Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay ganito naman: "sa mga kalabang
mabangis na hayop". Ginawang "mga kalaban" ang "nangacalaban".

[38] "Halos nabibihay sa hab�g ang dibdib". Sa iba't iba ay pawang
"nabibihag"--sa lugal ng "nabibihay"--ang nakalagay. Na, isang tunay
na kamalian. Tama ang "bihay". Sinsay ang "bihag". At ang kahulugan ng
"bihay"--na isang salitang lipas na ngayon--ay "punit", bagama't
lalong matindi sa rito. Sa ngayon ay katimbang na ng "waray".

[39] "ang aquing hinin~gang camataya,t, s�quit". Sa Kun sino ..." ay
ganito ang nakalagay: "ang aking hininga, kamataya't s�kit". Kay De
los Santos ay ibang-iba: "no permitiste que trizas hicieran--de mi
cuerpo, vida y padecimientos" ang pagkakastila niya sa "at di
binaya-ang nagca-pat�d-pat�d--ang aquing hinin~g�ng camataya,t,
s�quit". Napakalaya ang pagkakakastila. Nagkaroon ng "cuerpo"
(katawan)--na pinalitaw ng "trizas"--at nawalan ng "camatayan"
(muerto).

Kay P. Sayo naman ay ganito: "ang aking hininga'y kamataya't s�kit".
Ito at ang sa "Kun sino ..." ay di wasto. Sapagka't ang isinisisi ay
kung bakit di pa pinaubayaang nagkapatidpatid ang kanyang hininga, na
isang hiningang tunay na kamatayan at sakit.

Sa balangkas na "at di binayaang nagkapatidpatid ang aking hininga'y
kamataya't sakit", dahil sa pagkakapalit ng mga _ligazon_ at sa
pagiging "y" ng "ng", ang kiyas ay nawala, tumamlay at naging mawigwig
ang pangungusap; samantalang puspos ng ganda ang "at di binayaang
nagkapatidpatid ang aking hiningang kamataya't s�kit"!

[40] HUARAN. Hindi "houaran". Nararapat daliriin ang katagang ito,
upang samantalahin na ang pagdaliri sa madlang salitang sa aklat na
ito ay paibaiba ang pagkakasulat. Ang "buan", "catuiran", "lualhati",
"sasaqui�n", "nanaqui�t", "balaqui�t", "hain", "suli�p", "catau�n",
"qui�s", "masiasat", "d�at�", "mapataniag", "mag-adia", atbp., ay
pawang may mga "bagong damit na ibang-iba ang tabas sa piling ng
karamihang pawang tabas noong 1834"--na bagong kasisilang ang
"Florante". Ibig naming sabihi'y ang ganyang pagkakasulat--na ibang
ibang-iba sa karamihan--ay pawang gawa na lamang ng limbagan o ng
kahista, noong 1861. Hindi ganyan ang sa noong 1834. Ang "bouan",
"catouiran", "catao-an" atbp., ay siyang sa matandang paraan, na
ginamit ni Balagtas sa kabuuan ng aklat, at ang nangadaliri sa una ay
pawang kabaguhan na lamang sariling gawa ng kahista. Dito
napaghahalatang nang mga araw na yaong lumabas ang siping
ito--1861--ay nakikipangagaw na sa datihang paraan ang kaparaanang
inabutan at binago naman ng ating Rizal at nina Dr. Pardo de Tavera:
bagong kaparaanang siyang tinanggap at pinairal ng "Katipunan" at ng
Panghihimagsik, at sumapit hanggang sa mga araw na ito. Hanggang sa
mga araw na ito, ang aming sabi, at ito ay di tunay na wasto.
Napakarami ang mga kabaguhang nairagdag kina Rizal, nitong mga huling
panahon, at sa mga kabaguhang ito ay may napatay pa ang bagong pasok
ng mabunying Mariano Ponce, atbp. Ang pagbabagobagong dinanasan ng
ating Ortograpia ay isang bagay na napakalawig isaysay. Kaipala'y
walang ibang kahambing sa kasaysayan ng iba't ibang wika sa Daigdig.
At iyan ang tatangkain namin sulatin sa mga darating na araw. Lubhang
kailangan, na matalos ng lahat.

[41] "sa gau� at uica,i, d� mahuhulihan". Ganito rin, sa malas, ang na
kay De los Santos; nguni't sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay
"nahuhulihan" ang nasa mahuhulihan".

[42] "n~g magandang asal ng am� co,t, i�." Maliwanag na kamalian ng
kahista ang "i�", na dapat basahing "in�".

[43] "Ang pagcatutu co,i, anaqui himal�". Kay P. Sayo ay may
pang-ugnay na "y" ang "anaqui"; at ito'y mapaghahalatang mali. Ang mga
"anaqui" ni Balagtas ay di ginagamitan ng _ligazon_.

[44] "Minulan ang gal� sa pagsasayauan". Sa "Kun sino ..." at kay P.
Sayo ay nakalagay ang "galit" sa lugal ng "gal�", na tunay na
malingmali. Bakit magiging "galit" ang pagkakatuwa, na sinimulan sa
sayawan? Ang "gal�" ay isang salitang matanda, na ang kahulugan ay
"burco" (gaya ng pagkakastila ni De los Santos) o di kaya'y
"alborozo", "alivio" o "consuelo" sa wika ni Cervantes. Ang "gal�" ay
ang ingay na bunga ng kagalakan, ang pulot at gata ng pagkakatuwa at
paglilibang ng marami. Sa ibang kataga ay "gal�" rin ang aliw at
kaligayahan. Maaari na nating ituring, na patay na ngayon ang katagang
iyan. Kahinahinayang!...

[45] NIYAONG. Hindi "niyang", gaya sa iba. Isa rin iyang
"malabalagtas" na sukat, na labis man sa pagkakasulat ay di naman sa
pamimigkas.

[46] NIYARING. Sa "Kun sino ..." ay "yaring". Sadyang pinutlan
marahil, dahil sa labis na sukat--dahil sa ortograpia!

Isa pa ring "malabalagtas" na sukat iyan--na di nagpipitagan sa
"kumpas ng ortograpia" kundi sa "kumpas ng prosodia".

[47] "pailag-ilagang parang baselisco". Sa "Kun sino ..." ay "t" ang
nakaugnay sa "pailag-ilagan", na isang tunay na kamalian.

[48] "s�cat na ang titig na mat�y sa iy�". Ang "mat�y" ay naging
"mat�" kay P. Sayo, na may _ligazon_ "y"; at ang "namat�y sa iy�" ay
naging "ang matay sa iyo" sa "Kun sino ...".

[49] "sa Crotonang baya,i, ..." Kay De los Santos at sa "Kun sino ..."
ay "reino" ang nakalagay sa "bayan"; nguni'y kay P. Sayo ay bayan din.

[50] "ay magcacalisiy�". Sa "Kun sino ..." ay ginawang "magkakalisya".
Inalis ang "i". Dahil sa labis sa bilang ng pagkakasulat. At kay P.
Sayo, bukod sa iniklian na ay ginawa pang "n" ang "m".

[51] BUCAS. Sa iba ay "araw" ang nakalagay. Na isang kamalian. At
mali, sapagka't sa dakong unahan ay may ganitong saad: "Salamat at
niya�ng sa quinabucasan--hucbo co,i, lalacad sa Crotonang bayan";
kaya, tama ang "Dumating ang b�cas". Hindi dapat baguhin.

[52] ALIU. Maliwanag na kamalian. Tama ang "alin" na nasa "Kun sino
..." at kay P. Sayo.

[53] AROPOS. Maliwanag na kamalian ng limbagan. "Atropos" ang ibig
sabihin.

[54] NACATIGH�O. "Natitighaw" sa "Kun sino,.." at kay P. Sayo naman ay
"katitighaw".

[55] NAG-AAGAUANG. Walang _ligazon_ "g" sa "Kun sino ..." at linagyan
naman ng kuwit (coma) ni P. Sayo sa lugal ng _ligazon_.

[56] NAGDALAMHATI. Sa "Kun sino ..." ay "nagpipighati".

[57] BAGONG. Sa iba ay "boong" ang nakalagay.

[58] GUBA,T, ... Maliwanag na kamalian ng limbagan. Dapat basahing
"g�bat".

[59] "cahit bahag-y� na macaquitang land�s". Sa "Kun sino" ay ganito:
"Kah�t bahagya ng makita ang landas". At ganito naman kay P. Sayo:
"kahi't bahagya na makita ang landas".

[60] "ang caniyang b�hay na cahab�g-hab�g". Ganito rin ang na kay P.
Sayo; nguni't ang sa "Kun sino,.." ay napalitan ng "at pagkawakawak"
ang "na cahabag-hab�g".

[61] "Aniya,i, sa madl�ng guerrang pinagda-anan". Ganito rin halos ang
kay P. Sayo, at ang tanging ikinaiiba ay ginawang _ligazon_ "y" ang
"ng" sa "guerra"; nguni't sa "Kun sino" ay "dinaanan" naman ang
nakalagay. Ito ang tama, sa palagay namin, bagama't ang pagkasulat ng
"pinagda-anan" ay nagpapakilalang lalong matanda ito kay sa "dinaanan"
at wari'y hindi kamalian lamang ng limbagan. Sa malas nga ay
"pinagda-anan" ang tunay na titik ni Balagtas, at kaya nga lamang
maaaring pag-alinlanganan ay dahil sa kalabisan ng pantig. Nguni't di
baga labis din yaong nangasa unahang: "na quinalalagui�n" at "sa
masay�ng doon~gan"? At kung sa dalawang ito'y napatalisod si Balagtas
ay bakit di maaaring napatalisod din sa "guerrang pinagda-anan"?

[62] DIANA,I, ... Sa iba ay walang _ligazon_ "i".

[63] "Ano pa,t, pinalad na aquing dinaig--sa catiyaga-an ang p�song
matip�d". Sa iba ay "nang pusong matipid" ang nakalagay, na isang
tunay na kamalian. Kaya, naging patumbalik. Ang napalarang daigin sa
katiyagaan ni Aladin ay ang pusong matipid ni Flerida. Kaya, tama ang
"ang".

[64] "May anim na n~gayong ta�ng ualang licat". Ganito rin ang kay P.
Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay nagkapalit ng lagay ang "n~gayong"
at "ya�ng", at lumabas na hum�l.

[65] "nang suy� nang har�"". Sa iba ay "sa suyo nang hari", at siyang
tama.

[66] "at nang ma-iligtas ang b�hay nang ibig". Sa "Kun sino ..." ay
"maligtas" ang nakalagay; kaya, naging pilay; at upang malunasan ang
kapilayang ito ay dinagdagan naman ng "nga" ni P. Sayo; "at nang
maligtas nga ..."

[67] NAGHUNOS. Sa iba ay "naghugos"; at ito ang tumpak. Sinsay, at di
kapit, ang "naghunos".

Nguni't, sino kaya sa atin ang makapagsasabing nang panahon ni
Balagtas ay di wasto iyan? Sino ang makatitiyak, na noong panahong
yaon ay may kahulugan ding gaya ng angkin ngayon ng "hugos" ang
katagang "hunos": katagang sadyang may kung ano anong kahulugan ay
ibig sabihin, magpahangga ngayon? At sino sa atin ngayon ang
makapagsasabing tahasang hindi isang salitang bago ang "hugos", na
umuri lamang sa "hunos"? At sino sa ating nagsisipagsuri ngayon sa
wika natin ang makapagpapasinungaling sa maaaring sapantahain ng
kahi't sino, na iyang "hugos" ay isa lamang kamalian ng "hunos", at
dahil sa napapasok at nagkasalin-salin na sa iba't ibang palimbag ng
"Florante" ay naging palasak na tuloy at naging isa nang wastong
salita, dahil sa bisa ng kabuniyan ng "Florante"?

Sa wika, gaya rin naman ng sa iba't ibang bagay ay nagbabagobago ang
lahat. At sa pagbabagobagong iyan ay may mga bagay na nagkakaibaiba ng
pangalan, at may mga salita namang nagkakaibaiba ng kahulugan.

At parang katunayan ay maitatanong natin; ano at saan galing ang
"halip"? Lal�ng lamang. Parang kinuha lamang sa "hulip"--na ang
kahulugan ay ilagay ang isang bagay sa dating kinalalagyan ng ibang
nawala o nasira. Hinuhulipan o linalagyan ng mga panibagong bulubod
ang gayon o ganitong bagong tanim na palay, na sinira ng agos ng
tubig; at hinuhulipan din ang atip na butasbutas na at sira. At sa
"hulip" na iyan linal�ng ang "halip"--na siya ngayong nakikipangagaw
na sa kastilang "lugar" o "lugal", sa pangungusap na ganito,
halimbawa: "Sa lugal na papagsarilinin at di't kundi bagkus pang
binigtihan ng pagasa."

Gaya na lamang ng "Makata": ano ito? Sa dati'y "mapagkatakata",
mapagsalita ng kung anoanong di katotohanan, mapaglubid ng buhangin,
ang kahulugan: na isang katagang mahalay na ikapit sa Poeta.
"Mangangatha" at "manunula" ang tawag noong araw sa poeta. Nguni't
ginawang "makata"--buhat sa "makatha" na kawangis ng
"mapagkatakata"--, at ang kabalbalan ay naging isa nang tunay na
salitang tumpak.

May hihigit pa ba sa kabalbalan ng "lalawigan"? (Sa isang kasulatang
matanda (1865) ay nakita kong ginagamit ang katagang ito. Nito lamang
buwan ng Hulio 1938 nabasa ko.-C. R.). Ang katagang iyan, na "puerto"
ang ibig sabihin, ay nagkaroon na ngayon ng kahulugang "provincia". At
bakit? Dahil din sa kamalian. Naging sukat ang pagkakagamit sa panahon
ng Himagsikan ng "lalawigan ng Kabite" upang ipagkamaling "Provincia"
ang ibig sabihin ng "lalawigan", at ang kamaliang iyan ay naging
palasak na at nagkaroon ng ibang kahulugan. Tama ang "lalawigan ng
Kabite" sapagka't talagang "puerto" ito; nguni't sabihing "lalawigan
ng Bulakan", halimbawa, ay isang tunay na kabalbalan. At ang
kabalbalang iyan ay tama at tumpak na ngayon.

Ganyan din ang masasabi sa "aklat". Ginawang "libro" ang "aklat",
kahi't hindi tama, pagka't "aklatan" ang "libro", at wasto na ngayon.
Ang "aklatan" ay ginawa namang "biblioteka" at "libreria", at tama na
rin ngayon.

Ang "talikala" ay "Tanikala" na ngayon, ang "lupong" ay "lupon" na,
ang "tangso" ang "tanso", ang "taliba" (talibahan, salitang naging
palasak nang sabihing: "talibaan" sa lugal ng "talibahan"). Ang
"iklog" ay kasalit ng "itlog", ang "ista" ng "isda", ang "maselang" ng
"maselan", ang "kaanak" ng "�nak" o "angkan", ang "kaagad" ng "agad" o
"agadagad", ang "gaang" ng "gaan"; at ibig nang makipagkamali ng
"laan" sa "taan", ng "takda" sa "tadhana", ng "kagalawad" sa
"kagawad", ng "alumana" sa "alintana", ng "tagapaglaganap" sa
"tagapamansag" o "tagasiwalat", ng "kabulastugan" sa "kabalbalan",
atbp.

[68] "Ano pa n~gay�ng g�bat na malungc�t". Magkakabit ang "n~gaya�ng":
maliwanag na kamalian. Sa "Kun sino ..."ay "ano pa ngat yaong ..." at
sa palimbag ni P. Sayo ay "ano pa at ayaong" ...

[69] "macailang hint�ng canilang malimot". Kay P. Sayo ay "nalimot; at
sa "Kun sino ..." at iba pa ay "makaitlo" ang nasa "macail�n". May
palagay kaming ito ang tama, at mali ang "makaitlo". Si Balagtas ay di
kaibigan ng mga tinatawag nating "viciso de dicci�n". Ang "makaitlo"
ay kahambing din ng "makaipat" at "makainom", na pawang likha lamang
ng mapaglarong dila, sinsay sa tumpak na pagbabalangkas, at pinsang
buu ng mga "buo". "nuon", "puon", "suob", "duon", "lieg", "luok",
"suot", atbp.; mga katagang hinlog na malapit ng mga "maselang",
"magaang", "sangla", "sanghi", "bungmasa", "ungmayaw", "kungmain",
"iyuna", "iyalinsunod", atbp.

Makaitlo! Bakit di naman sabihing "makailawa"?

Makaipat! At bakit di naman "makailima"?

Makainem! Ano nga at di naman "makaipito", "makaiwalo" at
"makaisiyam"?

Bakit nga hindi naman? Ano ang sanhi?

Dili iba kundi sapagka't sa iba't iba ay mahirap na palunduin o
papagduyanin ang dila. Sa ikalawang pantig lamang, buhat sa hulihan,
nakapaglalaro ang dila, at di maaaring gawing "makailima" o
"makaiwalo" sapagka't dalawa pang pantig ang nasa hulihan. Hindi naman
magawang "makaliima", "makapiito", "makawailo" at "makasiiyam",
sapagka't "magdidilang intsik" na naman.

[70] "cong aco,i, magbal�k na may hocbong dal�". Maliwanag na mali
rito ang "aco,i," ...Dapat basahing "icao", gaya ng sa iba. Kay P.
Sayo, ang "ikaw" ay sinundan ng "ay", kaya lumabis sa bilang.

[71] NA. Sa iba ay "ang" ang nasa "na".

[72] ITONG. Ang katagang ito ay "yaong" sa iba.

[73] NAUICA. Sa iba ay naging "winika". Yaon ang lalong tumpak,
pagka't sa dagsa ng kaligayahan ay di sinasadya, kundi parang bunga at
atas lamang ng sigaw ng puso, ang "nauica" o naisigaw ay "Viva si
Florante!"....

[74] NAGCA-CASING-SINTA ... Sa "Kun sino ..." ay "magkasing sinta".
Pilay. At nagkaroon ng ibang kahulugan. Sa "magca-casing-sinta" ay
sina Florante't Laura at sina Aladi't Flerida ang ibig sabihin;
nguni't dahil sa pagiging "magkasing sinta" ay dalawa lamang ang
lumabas at di apat.

Narito ang ilang paliwanag, na maaaring ituring na "gal�" lamang, kung
baga sa bigas, ng napakaraming sukat na daliriin, kung isusumag ang
sipi naming ito sa iba't iba pa. Maaaring sabihin, pagka't siya namang
totoo, na ang tanging pinagsumagan ay ang "Kun sino ..." na siyang
kahulihulihang lumabas noong mapasakamay namin ang "Florante" nina G.
Alfonso Mendoza; at sakali mang nabanggit dito ang palimbag ni G. P.
Sayo at ang kay G. De los Santos ng sapagka't kaharap na lamang namin
ngayon.

Ano pa nga't kung pagtitiyagaang isumag pa sa palimbag ni G. Sayo, at
ayon sa isa lamang pagbasang ginawa namin, ay makikita ang di mabilang
na pagkakaiba. Ang sa "Kun sino ..." ay tila sipi sa "Florante" o
sumag sa iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera, na binago nga lamang ang
pagkakasulat, ayon sa bagong ortograpia. Ang nasabing "Florante" ay
limbag noong 1870; na may siyam na taong kahulih�n lamang sa sinipi
namin. At kung sa loob lamang ng siyam na tao't nagkaroon na ng di
mabilang na "kabaguhan", saan di nga lalo na sa mga linimbag nang mga
taong huli sa 1870? Kaya, mapaghahaka na natin kung gaano ang kaibhan
ng "Floranteng" ito sa mga lumitaw nitong mga huling panahon!

At ang pagkakaibaiba ay di dapat ipagtaka, kung aalagataing maging sa
siping itong lumabas nang 1861, gayong buhay pa si Balagtas ay kay
dami na rin ng kaibhan, sa pagkakasulat. At maging kami man naman,
gayong pinakaingatan na ang pagsipi, ay di pa rin kami lubos na
panatag. Hindi rin namin mapangahasang sabihing tahasan at ng boong
tigas, na ito'y walang kamalimali, hindi na sa pagkalimbag ngayon,
kundi maging sa pagkasipi na lamang namin.

Nag-aalinlangan din nga kami. At bakit? Sapagka't sa siping ito ay
napuna namin ngayong may lumabas na "isinusuob", "voces", "muog", na
sa palagay namin ay gawa lamang ng isang pagkakaligta. Hindi namin
matiyak ngayon, kung ang "voces" ay sadyang nasa "Floranteng" sinipi
namin. May paniwala kami ngayong iyan ay nakuha lamang sa "boses" ng
nasa "Kun sino ..." at bagama't nabago namin ang "b" ay nakaligtaan na
ang unang "s" at di nagawang "c". At ang paniwalang ito ngayon ay
lalong pinagtitibay ng mga kasalit na "voces" sa iba't ibang dako. Ni
noong 1861 man ay wala tayong makikitang "voces". Tunay man ngang
marami ang binago noon ng kahista--gaya ng "balac-yot", "datapoua",
"loualhati", "catouiran", "catao-an'", "hayin", "bitoin", "hocbo",
"muc-ha", "caniya", "ayauan", "ac-yat", "cong", "condi", atbp. na
ginawa niyang "balaquiot", "hucbo", "mucha", "cania", "aiuan",
"aquiat", "cun" at "cundi",--ay mapaninibulusan nating hindi niya
mapagkakamalang gawing "voses" ang "voces". Kaipala'y isa rin niyang
kamalian--sakaling hindi amin, na parang nagagad na lamang namin sa
"Kun sino ..."--ang "suob" at "muog"; nguni't ang "voces" ay aming
kamalian marahil. Nagagad nga lamang sa "Kun sino ..." gaya ng
pagkagagad sa dalawang huling "muog" at "suob". Ang dalawang salitang
ito ay lalik ng mapaglarong pamimigkas, na kasamahan ng "buo", "nuon",
"punon", "lieg", "puot" at iba't iba pang walangwala sa mga panahong
yaon ni Balagtas. Saan mang matatandang awit at kurido ay di
makakikita ng "muog", "hucbo" atbp., kundi "moog" at hocbo". Isa pang
bagay, na dapat mapansin, ay ang mga katagang: SAGLIT-SAGLIT, sa

"dini sa li-ig co,i c�sang isasabit
tuhog na bulaclac sady�ng saglit-saglit" ...

LUHA, sa

"sa m~ga palayao ni am�,t, arug�"
malaquing palad co,t, matam�s na luh�".

MAG-AALA-ALA, sa

"ito ang mapa�t sa lahat nang dusa,
!sa aquin ay sino ang mag-aala-ala"

NANG, sa

"Cung nasusucl�m ca sa aquing candun~gan,
lason sa pus� mo nang hindi binyagan"...

ANAQUI,T, sa

"Pag ibig anaqui,t, aquing naquilala
di dapat palac-hin ang bata sa saya"...

UALANG, sa

"ay bago,i, sa mundo,i, ualang quis�p mat�
ang tauo,i, mayroong s�cat ipagdusa".

UICA,I, sa

"cund� ang uica,i, "icao na umagao
nang capurihan co,i, dapat cang mamat�y".

HOMIHIP, sa

"homihip ang han~gi,t, ag�d  mahiual�y
sa pasig Atenas ang aming sasaqui�n".

MAGCATOTOO, sa

"aniya,i, bihirang balita,i, magtap�t
cong magcatoto� ma,i, marami ang dagd�g".

NAGLALATHALA, sa

"na naglalathal� sa sangsinucuban
nang capurih�n co at capangyarihan".

NADARARANG, sa

"caloloua,i, gulo,t, p�so,i, nadarar�ng
sa nin~gas nang sintang bago cong naticm�n".

NA UNANG, sa

"Dito co naticm�n ang lalong hinagp�s,
higuit sa dalitang na unang tini-�s"...

NGUNI,I, sa

"N~guni,i, cun ang �-o,i, d� man binitiuan
naliuanagan din sintang nadidiml�n".

PAGTULOG, sa

"dapoua,t, ang baya,i, tat-long arao halos
na nacalimutan ang gau�ng pagtulog".

ACA,I, sa

"Ang aca,i, cong hocbo,i, c�sang pinahimpil
sa pa� nang isang bund�c na maban~gin"...

TAUAGIN, sa

"Pan~gimbul� niya,i, lalo nang nag-�lab
nang aco,i, tauagin tangulan n~g Ciudad"...

CORONA, sa

"ang Conde Adolfo,i, nag-papacamat�y
dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal".

AQUIN, sa

"D� binig-yang daang aquing pang mabunot
ang sacb�t na c�liz at maca-pamo�c."

BAYAAN, sa

"!ay Am� co! �baquit...? !ay Fleridang toua!
catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa".

MAGTA-ANANG, sa

"aquing na-acalang magdamit guerrero
c�sang magta-anang sa Real Palacio".

Tungkol sa "sagli-saglit" ay di kaya kahalintulad iyan ng salitang
"hugos"? O lalong maliwanag: ang "g" kaya riyan ay di katulad lamang
ng "g" sa "hugos"--na naging isa lamang kamalian, at kamaliang sa bisa
rin ng kabunyian ng "Florante" ay nagkaroon na tuloy--ang "saglit"--ng
kahulugang walang pinag-ibhan ngayon sa "salit"? Walang pinag-ibhan,
ang aming sabi, at ang ganito ay di lubhang wasto. Nararapat
ipaliwanag, na ang di pagkakaiba ay ayon lamang sa ilan diyan. Sa
ganang kanila, ang "saglit" at ang "salit" ay iisa rin, gaya ng
pagkakaisang kahulugan ng "alumanahin" at "alintanahin", ng
"kagalawad" at ng "kagawad", ng "umahon" at ng "lumusong", atbp.
Nguni't sa katotohanan ay iba ang "saglit" at iba naman ang "salit".
Ang una ay kasinghulugan halos ng "sandali", bagama't ang "salit"--ay
kasingkahulugan naman ng "halo", o ng "kasama", o ng "ibaiba".

Kaya, ang "saglit-saglit" sa tulang: "dini sa li-ig co,i, cus�ng
isasabit--tuhog na bulaclac sadyang saglit-saglit" ay isang kamalian
lamang ng "salit-salit"--na napasukan lamang ng "g", at ang kamaliang
iyan ay hindi na nabago, nanatili na sa habang panahon, hanggang sa
dahil nga sa kabunyian ng "Florante" ay naging sanhi na tuloy ng
pagkakaroon ng kahulugang gaya rin ng "salitsalit" o "sarisari".

Tungkol sa "luha" ay ganito rin ang na kay P. Sayo; nguni't kay De los
Santos--"grande seria mi suerte y _harto_ apetecible"--at sa "Kun
sino ..." ay "lubha" ang nakalagay....

"malaking palad ko't matamis na lubha" ... na napaghahalatang kay
liwanag na kamalian. At mali, sapagka't "luha" nga lamang "ang ualang
patid na ibinabaha nang mga mat�" ni Aladin. Anya:

"Cun ang ualang patid na ibinabah�
n~g m~ga mat� co,i, sa hinayang mul�
sa m~ga palayao ni am�,t, arug�
malaqu�ng palad co,t, matamis na luh�".

Nariyan nga ang isa pang salitang napasukan ng isang malikot na "b",
na ipinag-iba ng kahulugan, at kaibhang mahirap na mahalata, kung
walang ibang siping mapagtutularan.

Tungkol sa "mag-aala-ala": ito ang kay hirap na kilalanin. Hindi natin
malaman kung talagang iya'y kasamahan lamang ng mga "kinalalagi-an" at
"doon~gan", na kay hirap hinagaping kamalian lamang ng kahista, o kung
tunay na kamalian nga lamang nito. Lalo't kung ganyang ang
pagkakasulat--"mag-aala-ala"--balangkas matanda at kauri ng
"catao-an", "muc-ha" at iba't iba, ang alinlangan ay maaaring laktawan
sa pamamagitan lamang ng pag-aming iyan nga ay kinatisuran lamang ni
Balagtas. Nguni' t hindi naman kaya "mag-aalala" ang diya'y nakalagay?
Hindi kaya ganito ang pagkakatula?:

"ito ang mapait sa lahat nang dusa
�sa aquin ay sino mag-aala-ala!"

O ang "sino ang" ay di kaya "sinong" upang basahin namang gaya ng na
kay P. Sayo?:

"Ito ang mapait sa lahat nang dusa
�sa aquin ay sinong mag-aala-ala!"

Tungcol sa "nang", sa tulang:

"Cung nasusucl�m ca sa aquing candun~gan,
lason sa pus� mo nang hindi binyagan"...

ay "ang" ang nakalagay kay De los Santos at sa "Kun sino ..."; nguni't
sa aming sipi at kay P. Sayo ay "nang" ang nakalagay. Isa rin itong
mahirap pasiyahan. Walang alinlangang ang "ang" ay lalong
maliwanag--(lason sa puso mo ang hindi binyagan)--at kasingliwanag ng
"sa" sa saad na:

"ang di nabalinong matibay kong dibdib
sa suyo ng hari, bala at paghibik"....

na ipinalit ng "Kun sino ..." sa "ng" na nauuna sa "suyo"; wala ngang
alinlangang ang dinadaliring "ang" ay kasingliwanag ng "sa"; nguni't
hindi kaliwanagan, ayon sa pangwatas natin ngayon, ang dapat na
papaghariin, kundi ang katotohanang ginawa ni Balagtas. Para sa atin
ngayon ay may ilang nadadaliri tayong malalabo sa ating pangwatas,
gaya halimbawa niyaong nagsisimula sa:

"Parang naririn~gig ang lagu� mong uica"

at niyaong "maglilong l�cad" sa:

"�cagandaha,i, b�quit d� macapagcal�g
nang pagca capatid sa maglilong l�cad?"

at saka niyaong:

"�dili ang dan~gal mong dapat na lin~gapin
mahiguit sa ual�ng cagandaha,t, ningning?"

lalo na yaong biglaang isinaksak na lamang at sukat, na parang
panauhing sumipot na lamang at sukat, walang ano mang kapasapasabi at
ni hindi man lamang nagbigay ng "magandang araw", na:

"!cung an� ang ta�s, n~g pagcadaquil�
siyaring lagap�c nam�n cong marap�".

na ginawang pangdulo sa tulang nagsisimula sa: "Ito ay h�mac pa bag�ng
sumansal� ...?"

Ang lahat ngang iyan ay pawang tila hindi wasto, sa ganang atin
ngayon, at tila malabo. Hindi wasto ang pagsipot at sukat nitong
kasabihang panghuli; hindi wasto, sa kahulugang di dapat mapaugnay sa
mga sinusundan; at ang nangauuna naman ay malalabo sa atin ngayon,
hindi maliwanag. Nguni't gayon pa man ay karapatdapat na igalang,
huwag baguhin, pabayaan sa datihang lagay.

Kaya, malabo man nga ang "nang", at lalo man ngang maliwanag ang
"ang", iyang "nang" na iyang naging "ang" sa "Kun sino ..." ay tila
dapat ding igalang. Hindi kailangan kung malabo man. Anong malay natin
kung maliwanag iyan sa kanilang pagbabalangkas noong araw? Saka, ang
"nang" diyan ay maaaring itinatalamitan ni Balagtas sa "candun~gan",
at ang ibig niyang palitawing lason ay hindi ang "di binyagan"--ang
moro--kundi ang "candun~gan ng hindi binyagan"--ang kandungan ng
morong sa malas ay kinasusuklaman ni Florante.

Tungkol sa "anaqui,t,"--may _ligazon_ "t"--ay ito ang tanging
"anaqui", na ginamitan ng pang-ugnay ni Balagtas, sapagka't talagang
garil, pag hindi linagyan. Hindi nga maaaring sabihin ang:

"Pag ibig anaqui aquing naquilala"....

subali't sa iba't ibang nasangkapan ng katagang iyan ay hindi
nangailangan ng ano mang pang-ugnay � _ligazon_.

"Tungkol sa Ualang", sa saad na:

"ay bago,i, sa mundo,i, ualang quis�p mat�
ang tauo,i, mayroong s�cat ipagdusa".

ang "ualang" naririyan ay "balang" sa iba't iba. Aywan natin kung alin
diyan ang tumpak; at kung aalagataing sa talatang iya'y may isa pang
katagang napaiba rin kay sa nangasa ibang "Florante" ay lalo na tayong
mag-aalinlangan. Hindi nga lamang "ualang" ang napapaiba, kundi gayon
din naman ang "bago,i,"--na sa iba, ay walang pang-ugnay. "Bago"
lamang ang nakalagay, gayon sa "Kun sino ...", gayon sa palimbag ni P.
Sayo.

Tungkol sa "uica,i," sa sabing:

"cund� ang uica,i, "icao na umagao" ...

ay lainlangan kami sa aming sipi. Hindi namin matiyak kung talagang
ganito ang sinipian namin, o kung natularan lamang namin ang ganyang
nasa "Kun sino ..." Nguni't kay P. Sayo ay dinagdagan ng
"hin"--ginawang "kung hindi" ang "cund�"--upang maging tama lamang ang
bilang. Dapuwa't pabaligtad na lumabas. Salungat sa ibig sabihin ni
Balagtas, at sinsay sa tumpak na paggamit ng "kundi" at ng "kung di".
Iba ito at iba yaon. Maging sa kastila man ay iba ang "sino" sa "si
no"; at si Balagtas, na dalubhasa, maging sa tagalog at maging sa
kastila, taong nag-aral at nakatatalos kung ano ang kahulugan ng isa
at isa, ay hindi makagagamit ng "kung hindi" sa dapat sabihing
"kundi", gaya na nga sa dinadaliring pangungusap. Ang dagdag ngang
"hin" ni P. Sayo ay hindi kay Balagtas.

Tama ang sabi ni De los Santos, na sa katagang "uica,i," isang
kamalian ang nagawa. Sa kanyang salin ay "uinica" ang nakalagay. At
ito, sa palagay namin, ang tama. Siyang nasa tunay na "Florante".

Tungkol sa "homihip", sa tulang:

"homihip ang han~gi,t, ag�d nahiual�y
sa pasig atenas ang aming sasaqui�n".

ay "humihip" din ang nakalagay kay P. Sayo at sa ingat ni De los
Santos; nguni't sa "Kun sino ..." ay "umihip". Na, isang katagang
maringig sa maraming bibig, Walang pinag-ibhan sa "ipin" (ngipin),
"us� (nguso), "al�" (wal�), "angin" (hangin), at marami pang
kabalbalang nagkalat diyan.

Tungkol sa "magcatotoo", sa tulang:

"aniya,i, bihirang balita,i, magtap�t
cong magcatotoo ma,i, marami ang dagd�g".

ay isa rin sa nasa aming siping pinag-aalinlanganan namin, kung
ganyang nga kayang talaga ang nasa aming sinipian, o kung nagagad
lamang namin sa "Kun sino ..." ayon kay De los Santos ay "magtotoo"
iyan, at ganyan din ang na kay P. Sayo. At tila ganito nga ang tama.
Ang "magtapat" at "magtoto�" ay parang "mangga at suman" o "pulot at
gat� sa balangkas na iyan. Nguni't, hindi naman kaya ang "cong" o
"kung" ang labis diyan? Hindi kaya ang talagang ginawa ni Balagtas ay:

"...bihirang balita,i, magtapat
magcatotoo ma,i, marami ang dagd�g"?

Tungkol sa "naglalathala" ay naging "m" sa "Kun sino ..." at kay P.
Sayo. Ganito rin--("difundir�")--ang kay De los Santos. Subali' t ang
aming sipi, na di namin pinag-aalinlanganan, ay "naglalathal�" ang
talagang nakalagay. May palagay kaming ang "maglalathala" ay siyang
talagang tumpak, sapagka't sa dakong unahan ay may ganitong
pangungusap:

"Ang uica,i, � Duque, ang qui�s na it�
ang siyang camuc-ha n~g bunying guerrero,
aquing napan~garap na sabi sa iy�,
maguiguing haligui n~g Cetro,t, Reino".

Maliwanag ang "maguiguing haligui"; at sa saad na ito ay walang ibang
tumpak na ikapit kundi "maglalathal� ng capurihan co at
capangyarihan". Mali nga ang "naglalathala".

At sa tulang kasisipi lamang ay may mapupuna rin tayong tila kamalian
lamang: ang "aquing napan~garap na sabi sa iy�". May palagay kaming
hindi kay Balagtas iyan. Nguni't ganyan ang nasa aming sipi at kay P.
Sayo. Samantalang sa "Kun sino ..." ay "aking napangarap nasabi sa
iyo". Na, lalong naging gago. Gago man sa pangungusap ang "aquing
napangarap na sabi sa iyo" ay hindi sa pagkakasulat, sapagka't
mayroong "na" sa pagitan ng "napangarap" at "nasabi". Nguni't ang "na"
riyan ay hindi _ligazon_ kundi tunay na panglapi, na gaya ng
karamihang iba't ibang panglapi sa aklat na ito ay karaniwang
inihihiwalay sa dapat lapian. Katunaya'y nariyan ang "mag hiualay",
"na ab�" (isang na ab�), "nag hahandog", "mapag uunau�, "nag sisi
sil�" (nagsisisil�), "na acay" (naacay lumiyag), "mapag ala-ala", "ma
any�" (maanyong tumitig), "pag lililo", "nag hihimut�c", "nag
aapuhap", "pang aliu", "mag mul�", "mag aama", "nag bagong hibic",
"mag bubo", "mag papasalamat", "nan~ga caacm�", "mag aliu", at marami
pa: mga panglaping kung bakit inihihiwalay, gayong malimit din namang
isama o ikabot sa mga ugat. Napaghahalatang sa mga kahistang gumawa sa
"Florante" ng 1861 ay may napasamang mangmang; at ang pagkakaibaiba ng
pagkasulat o pagkalimbag ng mga salita--na sa isang dako'y tumpak,
kabit ang mga panglapi sa mga dapat sa kabitang ugat, samantalang sa
ibang dako nama'y hiwalay at may pinagkakabit namang hindi dapat
pagsamahin--ay walang ibang pinatutunayan kundi ang pagkakaroon nga ng
aral�ng kinatulong ng mga san�y at maalam.

At sa kamay ng aral�ng iyan nagdaang walang sala ang bahaging
dinadaliri natin. Kaya, ang "na" ay napahiwalay sa "sabi". Na siyang
sa "Kun sino ..." ay ikinabit sa dapat pagkabitan, ginawang
"napangarap" "nasabi", at siyang lalong ikinagago. Gago na sa
pamimigkas ay gago pa sa pagkasulat. Kaya, ang "na" kay De los Santos,
na "lo se�o y te avis�" (napangarap at nasabi sa iyo), ay siyang tama.
Sa pamamagitan nito, ang kagarilan ng "aquing napangarap nasabi sa
iy�" ay naging pagkasarapsarap sa "aking napangarap at nasabi sa iyo".
Na, labis naman dito ang bilang ng pantig? Labis nga, sa pagkakasulat,
nguni't hindi sa pamimigkas. Kahalintulad lamang ng mga halimbawang
nadaliri na sa ika 20, ika 45 at ika 46 na paliwanag. At wala ring
pinag-ibhan sa "dampiohan", na kung isusulat ngayon ay "dampiyohan",
na:

"Halina, irog co,t, ang damit co,i, tingn�n,
ang hindi mo ibig dampioh�ng calauang"...

Paano nga ang gagawin, kung ang "dampiohan" ay isusulat ng
"dampiyohan", ayon sa bagong pagsulat? Mapaiikli kaya ang "dampiyohang
kalawang", upang maging sukat sa pantig?

Na, sa salitang iyan ay maipapalit ang "dapyohan" pagka't siya ring
kahulugan, at iisa rin naman ang "dapyo" at "dampiyo"? Maaari nga;
nguni't sino ngayon ang makatitiyak kung alin ang ginamit ni Balagtas?
At sakaling "dampiohan" ay ano at papapalitan natin sa para sa kanya
naman ay iisang bigkas lamang ang "iya", "iyo" atbp. ayon sa mga
halimbawang dinaliri, at para sa kanya'y lalong mahalaga ang "bilang
ng pantig sa pangungusap" kay sa "bilang ng pantig ng pagkakasulat"?

Tungkol sa "nadarar�ng", sa tulang:

"caloloua,i, gulo,t, p�so,i, nadarar�ng
sa nin~gas n~g sintang bago cong naticm�n."

sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay "nadadarang" ang nakalagay.
Nguni't may palagay kaming ito'y binago lamang, upang maianyo sa
pamimigkas ngayon, gaya rin naman ng pagkakabago sa katagang
"maramp�", na ginawang "madamp�'", sa tulang:

"man~ga dalir� co,i, na aalang-alang
maramp� sa bal�t na cagalang-galang".

Tungkol sa "na unang", sa tulang:

"Dito co naticm�n ang lalong hinagp�s,
higuit sa dalitang na unang tini-is"...

ang "na unang" na iyan ay kahalintulad lamang ng "na sabi" at "na
aba", "na aalang-alang", atbp., na dapat basahing "naunang", "nasabi",
"naaba", "naaalang-alang". Pawang kamalian lamang ng aral�ng kahista.

Tungkol sa "n~guni,i," ay naging parang bugtong na anak ang
_ligazon_ "i" o "y" sa lagay niyang ito. Ganito ang maliwanag at
walang alinlangang nasa sipi namin: nguni't sa "Kun sino ..." at kay
P. Sayo ay _ligazon_ "t" ang nakalagay. Sa sipi man naman namin
ay laging "t" ang ginagamit sa mga pangsubaling "nguni" at "dapoua".
Aywan nga kung bakit dito na lamang naging "i". Maging ang "y" sa
"anaki'y" ng "Kun sino ...", sa kanyang:

"Pag-ibig anaki'y aking nakilala
di dapat palakhin ang bat� sa say�"...

pati nga ng "anaki'y" diyan ay "anaqui,t," sa sipi namin. Nguni't ang
pang-ugnay na iyang "y" ay "isang halamang napakalusog at mabulaklak
hangga nitong mga huling panahon at ngayon na nga lamang naging
lanta". Karaniwan ding gamitin, di pa nalalaon, sa mga "datapuwa" at
"nguni" at "subali", na kaipala'y higit pa kay sa "t".

Tungkol sa "pagtulog", sa tulang:

"dapoua,t, ang baya,i, tat-long arao halos
na nacalimutan ang gauing pagtulog"...

ayon kay De los Santos ay "matulog" ang tunay; at kay P. Sayo ay
"matulog" din nga ang nakalagay. Nguni't sa aming sipi at sa "Kun sino
..." ay "pagtulog" ang nakalagay.

Tungkol sa "aca,i," sa saad na:

"Ang aca,i, cong hocbo,i, c�sang pinahimpil
sa pa� nang isang; bundok na mabangin"...

ay maliwanag na isa lamang kamalian "Akay" ang sa "Kun sino ..." at
kay P. Sayo ay ganito naman--naging "na" ang "cong".

"Ang akay na hukbo'y kusang pinahimpil
sa paa nang isang bundok na mabangin"...

Tungkol sa "tauaguin", sa tulang:

"Pangimbul� niya,i, lalo nang nag-�lab
nang aco,i, tauaguin tangulan ng Ciudad".

Ang naritong "tauaguin tangulan" ay kahalintulad din marahil ng
"napangarap nasabi". Hindi rin kay Balagtas marahil. Mahirap
paniwalaang "balangkas Balagtas" ang kagarilang iyan. Kaya, kung
paanong natuklasang may "at" ang "napangarap at nasabi", ayon kay De
los Santos, ay dapat ding tuklasin ang lunas sa kagarilan ng tauaguin
tangulan". At ang kay P. Sayo, na "tawaging tanggulan"--may
_ligazon_ "g" ay siyang tama.

Tungkol naman sa:

"ang Conde Adolfo,i, nag-papacamat�y
dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal".

sa "Kun sino ..." at sa iba pa ay may pang-ugnay na kalakip ang
"Corona", na isang "t". Sa "korona't kay Laura'y makasal". Hindi isang
kuwit lamang. Nguni't may palagay kaming labis na riyan ang
_ligazon_ "t". Tumpak ang kuwit. Sapagka't ang ibig sabihin ni
Balagtas ay kaya lamang nagpapakamatay na mapakasal kay Laura si
Adolfo'y dahil na dahil lamang sa "Corona", at di dahil sa korona at
kay Laura. Para kay Adolfo, na isang taong "sakim sa yaman at
kapangyarihan", ang pag-aasawa kay Laura ay isa lamang kaparaanan
upang mapaluklok sa "Trono". "Maging Hari" ang tangi at totohanan
niyang layon at pangarap! Kaya, ang sabing: "ang Conde Adolfo,i,
nagpapacamatay dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal" ay tamangtama.

Tungkol sa "aquing", sa tulang:

"D� binig-yang daang aquing pang mabunot
ang sacbat na c�liz at maca-pamo�c"...

ganito rin ang nasa "Kun sino ...", samantalang kay P. Sayo ay ganito
naman:

"D� binigyan daan aking pang mabunot" ...

na lalong naging garil. Kung ginawa man lamang sanang "di binigyang
daang akin pang mabunot"--(na ang "akin" lamang ang inalisan ng
ligazon)--ay manapa'y tama. Nguni't kay Balagtas nga kaya iyang
kalakuerdang iyan ng mga pang-ugnay? Sa kanya nga kaya iyang
sunodsunod na "binig-yang" at "daang" at "aquing" at "pang" ...?
Katakottakot na "palamuti" at kagulatgulat na pananagalog! Hindi,
hindi kay Balagtas iyan. Marahil ay walang _ligazon_ ang "aquin"
upang makahingahinga naman ng kaunti ang dagundong ng kalakuerda!...
Subali't ganyan ang sa "Kun sino ..." at sa sipi namin.

Nguni't tingnan naman natin ang "bayaan", sa:

"!ay Am� co! baquit...?  !ay Fleridang toua!
catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa."

ang "bayaan" dito ay pinabayaan nga at di linagyan ng _ligazon_!
Maanong nanghiram man lamang sana sa kay damidaming nasa unahan at
ikinabit sa "bayaan"! Sana'y naging "bayaang aco,i, mapayapa", gaya ng
na kay P. Sayo.

At ang _ligazong_ yaong nawala sa "bayaan" ay tingnan nati't
yumakap naman sa "magta-anan". Nagkaroon ito, gayong di dapat
magkaroon. Dapat ngang basahin lamang "magtaanan", nguni't hindi
"magtanan" (gaya kay P. Sayo), ang "magta-anang" sa:

"c�sang magta-anang sa Real Palacio" ...

Nariyan ang ilang paliwanag, na maaaring maging saligan, kung ibig, ng
isang dalubhasang pagbubuu o pagpapanauli ng datihang "Florante". Sa
kagandahang palad ay walang mga salita at pangungusap na nababago ang
siping ito kay sa natatandaan ng mga anak ng dakilang Makata; at may
mga kamalian man nga ito, ang kamalian ay di sa ano man kundi sa
pagkakalimbag na lamang, at pawa namang nangahahalata sa unang malas
pa lamang. Ang pagkabanluga ng ortograpia, na nagpapakilala ng
kawalang ingat ng kahista--na di kailangang maging "cun" ang datihang
"cong", "cundi" ang datihang "condi", "catauan" ang "catao-an",
"datapua" ang "datapoua", "catuiran" ang "catouiran", "sasaqui�n" ang
"sasac-yan", "mucha" ang "muc-ha", "balaqui�t" ang "balac-yot", "rube"
ang "rubi", "mag-adia" ang "mag-adiya" at iba't iba pa, saka hindi
kailangang mapasama man o mapahiwalay ang mga panglapi, o magkakabit
man ang dalawang salita (gaya ng "di" at "co", "mo" at "na", "di" at
"pa"), o magkahiwahiwalay man ang mga pantig ng iisang salita (gaya ng
"nag sisi sila", "na aba", atbp.)--; ang pagkabanluga nga ng
ortograpia at ang maliliwanag na kamalian sa limbagan ay madaling
maitutumpak.

Nguni't hindi namin ginawa ang ganitong pagtutumpak sapagka't wala
kaming ibang hangad kundi maipakilala lamang ang tunay na sipi ng
lumabas noong 1861--na buh�y pa ang Makata--at siping sinakit na
maging siya rin at walang munti mang kaibhan, pati sa kanyang mga
kamalian.

Wala nga kaming munti mang binago sa siping ito. Ni isa mang kuwit ay
hindi inalis. At wala namang idinagdag, ni isa mang tuldik na
pangtanong, kahi't napaghahalatang talagang kulang at sa kapaubayaan
na lamang ng kahista. At ang pag-iingat namin ay pinapagibayo sa
pagsipi sa mga ginamit na kudlit sa mga pangdulo ng talata; mga
kudlit, na gaya na nga ng dinaliri namin sa mga halimbawang ilinahad
sa ika 25 paliwanag, ay malimit na "mapalagay kahi't na paano",
bagama't may nangatutumpak din. Ang tanging di namin napag-ingatang
lubos ay ang pagkakalagay ng mga kudlit na pabigla ("acento agudo"),
kung nanga sa gitna ng talata; subali't oo, at pinag-ingatang labis,
ang lahat nang nangasadulo ng talata, pati na ng mga pabigla.

At parang pangkatapusan ay minarapat naming daliriin din ang mga
sumusunod:

LAURA. Para kay Balagtas, ang "Laura" ay maaaring gawing dalawa o
tatlong pantig. Tatlo sa ganitong halimbawa at iba pa:

"Uala na Laura,t, icao nan~ga lamang
ang macalulunas niyaring cahirapan"...

nguni't dalawa namang pantig sa susunod na halimbawa at sa iba't iba
pa:

"N~gun� !sa ab�co! !ay sa laquing hirap!
ual� na si Laura,i, !aquing tinatauag!"

Ano pa't ang "Laura" ay napahahaba niya at napaiikli, na gaya rin
naman ng:

CIUDAD. Maikli sa ganitong halimbawa at iba't iba pa:

"D� cong ac� poo,i, utusang mang-g�bat
nang Har� mong Am� sa alin mang Ciudad...?"

dadalawang pantig at maikli nga lamang dito; nguni't sa susunod na
halimbawa at sa iba't iba pa ay pinahaba naman at ginawang tatlo:

"putong na turbante ay calin~gas-lin~gas,
pananamit moro sa Persiang Ciudad".

at gayon din, pinahaba rin, sa ganito:

"...masay�ng Ciudad na l�p� ni in�?
disin ang b�hay co,i, d� lubh�ng nag dusa".

Pinapaging anim nga ang limang pantig na "masay�ng Ciudad"; kaya, ang
ginawa ni P. Sayo ay pinangunahan ng "sa" ang "masayang Ciudad",
ginawang anim; nguni't sapagka't wala nang magawang pagdaragdag sa
lilima ring "sa Persiang Ciudad" (sa una) ay pinabayaang gaya rin nang
dati at di dinagdagan.

RUBE. Sa aming sipi ay "rube" ang nakalagay, at hindi "rub�" gaya ng
nasa iba. Walang makatitiyak kung alin ang katotohanan, bagama't ang
"rubi" ay siyang wasto't tama.

BINALAT-CAYO. Sa aming sipi ay may "capucha" o kudlit na biglang
paimpit ang "y�"; kaya, tumutunog na pabigla at paimpit sa lalamunan
ang pagbigkas. Nguni't, ayon sa tulang ito:

"Dito na nahubdan ang cababayan co
n~g hir�m na bait na binalat-cayo"...

ang "binalat-cayo" ay hindi gaya ng atin ngayon, na paimpit nga ang
pagbigkas sa "yo". Maliwanag ngang nang panahong yaon ni Balagtas, at
maging nang panahon nina Noceda at Sanlucar, ang salitang iyan ay
pabigla lamang, nguni't hindi paimpit, gaya ngayon. Walang kaibhan sa
"taliba"--na ginagawa na ngayong "talib�" ng mga may mahihinhin at
binabaing dila. At makikita nati't ganyan ding kapalaran ang sasapitin
ng "bini-bini"--na sapagka't kawangis ng "mabini"--ay binibigkas na
ring paimpit sa dulo. Bukas-makalawa ay maririnig na nating
"kabinibian" ang "kabinibinihan" ngayon.

BIANAN. Ano ang lasa ninyo sa "titic ng Monarcang caniyang bianan"?
Ito ay nakasulat na "bienan" sa iba, bagama't sa matandang diksionario
ay talagang "bianan"; ano nga sa pangdingig ninyo ang "caniyang
bianan"? Maikli baga o suk�t na?

Sa pakinig namin ay maikli, gaya rin naman ng "itinapon" sa tulang:

"Tou�ng pan~galau� cong hind� man Lan~git
ang itinapon nang mahinhing titig"...

nguni't ang "itinapong" ito ay napaghahalatang kamalian lamang ng
limbagan, at dapat basahing "itinatapon".

LAHI. Tila mali, tila hindi "lah�" kundi kaipala ay "lak�" ang nasa
sumusunod na tula:

"at sa ca-auay ma,i, d� co ninanais
ang lah� ng dusang aquing napagsapit".

tila nga lalong tama riyan ang "laki ng dusang aking napagsapit";
nguni't ano at "lahi" ang naririyan? Hindi kaya mali? Siyang nasa
lahat na. Mahirap ngang maging mali. At sa katotohanan ay talagang
hindi nga mali. "Lahi" ngang talaga, at ang katagang iyang kay
pagkagandaganda ng pagkakagamit diyan, ay di kaya pinananaghilian ng
ating mga makata ngayon?

DIGMA. Sa tulang:

"siyang paglusob co,t, nang hucbong aquibat
guinipit ang digm�ng cumubc�b sa Ciudad".

ang "digma" riyan ay di siyang nalalaman natin ngayon, kundi
kasingkahulugan ng "hukbo", sapagka't hukbo lamang ang maaaring
kumubkob sa isang siudad. At maliwanag na hindi kasingkahulugan ng
"guerra", gaya ngayon, sapagka't sana ay hindi na ginamit ni Balagtas
ang salitang "guerra".

NALAGAL�G. Isa ring kataga ito, na sa tulang:

"Sa caliua,t, c�nan niya,i, nalagal�g
man~ga soldados cong pauang mararah�s"...

ay lipas na ngayon. Iba sa "naglagalag", "nagyao't ditong walang tiyak
na patutunguhan" o "naghampas-lupa"; nguni't mapaghahaka nating
kasingkahulugan ng "napatalatag" o "n�talatag".

TINAMPAL. Sino nga ang tumampal at sino naman ang tinampal? Sa sipi
namin ay ganito ang nakalagay:

"Pupugutan dahil sa hindi pagtang�p
sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad,
nang mag-�sal hayop ang morong pangah�s
tinamp�l sa muc-h� ang himalang dil�g".

Ganito rin ang kay P. Sayo, at lumalabas na ang himalang dilag na si
Laura ay siyang tinampal. Ganito rin ang kay De los Santos. Nguni't
kung pakasusuriin natin ay tila mahuhulog tayo sa paniwalang tama ang
nasa "Kun sino ..." na ang tumampal ay ang "himalang dil�g".

Tinampal ang morong pangahas, sapagka't nag-asal hayop; at dahil sa
pagkakatampal ay napoot ang Emir at ipinag-utos na pugutan ang
"himalang dil�g". Ang tampal ay siyang tanda ng "hindi pagtangap sa
sintang mahalay nang Emir sa Ciudad".

At ano ang sabi ninyo sa:

"Umupo,t, quinalong na naghihimutoc,
catauan sa dusa hinin~ga,i, natulog"...

at saka sa:

"N~guni't, sa p�s� co,i, matam�s pang lubh�
natuloy naquit�l ang hinin~gang ab�"...

ano nga ang inyong sabi tungkol sa dalawang iyan? At ano ang inyong
lasa? Sa una ay may kaunting kabaguhan, sa palimbag ni P. Sayo, ang
huling talata ay ginawang "katawan sa dusa'y hininga'y natulog";
nguni't binago man ay tila kasinglasa rin ng "matamis pang lubha
natuloy naquit�l ang hining�ng aba". Mga tulang inabot ng "tabsing sa
dagat", mga lipad na sa kaitaasa'y inabot ng pagkahapo; opo,
pagkahapo, gaya na nga nitong inyong lingkod, na nahahapo na at
kinakapos; kung kaya, tinatapos na rito ang mga paliwanag na ito.

Lubha ngang kanaisnais, kung sa likod ng mga pagpapagod na ito ay
matuklasan at mapagsamasamang panibago ang lahat nang sangkap, na
waglitwaglit ngayon ng dakilang likha ni Balagtas, upang ang walang
kahambing na Monumento ng Panitikan at ng Lahing Tagalog ay muling
maibangong gaya rin nang dati.

Carlos RONQUILLO

Sept. 1921.

tunay na sipi.
3-9-65
rop

End of the Project Gutenberg EBook of Florante at Laura, by Francisco Baltazar

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK FLORANTE AT LAURA ***

***** This file should be named 15845-8.txt or 15845-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        http://www.gutenberg.net/1/5/8/4/15845/

Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG
Distributed Proofreaders. Special thanks to Matet Villanueva, Pilar
Somoza and Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section.

Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.net/license).

Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.net

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.

Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.

Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org

Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: http://pglaf.org/donate

Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     http://www.gutenberg.net

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

HONEY ENTERINA

BISITAHIN ANG PROFILE

I-archive

Iulat ang Pag-abuso

etyembre 28, 2017